L’agonie de la dictature

Une fois Juan Carlos proclamé successeur à la direction de l’État (1969), avec les plans de développement en plein essor et les gouvernements technocratiques mis en place, la dictature de Franco -organisée autour des lois fondamentales du régime- essaye d’ouvrir la “démocratie organique” avec des associations politiques au sein du Mouvement National, mais aucune mesure est prise avant 1974. On envisage deux groupes différents dans la dictature pendant les années 1960: les “progressistes” (“aperturistas”) et les membres du bunker, partisans de la consigne “attaché et bien attaché” sur la continuité du régime. Quels seront les événements qui déclenchet l’agonie du franquisme?

D’abord, l’organisation terroriste ETA, née en 1959, assasine le premier ministre Carrero Blanco en 1973. C’est le début de l’agonie, car l’amiral était le bras droit du généralissime: c’était difficile à remplacer, dans le contexte envisagé de la mort de Franco. Dans ce contexte, la répression se déclenche aussi contre CCOO, syndicat clandestin soutenu par le PCE, dont la coupole était emprisonnée et soumise au “procès 1001”. D’autres organisations terroristes liées aux groupes d’extrême-gauche seront aussi soumis à des jugements qui font périr des membres du FRAP et ETA (procès de Burgos, 1975) et des anarchistes comme Salvador Puig Antic (exécuté par strangulation en 1974).

Chez les rangs franquistes, quelques anciens ministres comme Ruiz-Giménez et Fraga représentent “l’ouverture vers le centre”, et même le groupe Tácito publie des articles en faveur d’une ouverture politique sur le journal Ya. On pourrait atteindre du remplaçant de Carrero, Mr. Arias Navarro, une certaine ouverture vers la pluralité, d’après son discours énoncé en 1974 comme “l’esprit du 12 février” -qui permettrait le développement de l’associationnisme politique au sein du Mouvement National. Mais Arias sera plutôt “un désastre sans palliatif” pour la transition (déclarations de Juan Carlos à Newsweek en 1976), donc il se rallie aux membres du bunker, plutôt anciens phalangistes qui ne veulent pas une démocratie parlementaire. Arias Navarro démissione déjà proclamé Juan Carlos roi de l’Espagne, après la mort de Franco, et il sera remplacé par le pilot de la transition, Adolfo Suárez.

Finalement, la mort de Franco arrive en novembre 1975, quelques semaines plus tard de la Marche Verte, manifestation de la population civile marocaine encouragée par son roi, afin de revendiquer le droit d’annexion du Sahara Occidental, la dernière colonie espagnole -soumise à l’abandon. Juan Carlos jure comme chef d’État et avance -dans son premier discours- la volonté d’établir une vraie démocratie en Espagne, afin de se rassembler au contexte européen occidental. Et les mesures de grâce arrivent dans un contexte de protestation sociale à cause de la crise économique: l’amnistie pour les prisonniers politiques, le rétablissement du droit de grève et manifestation,…

Enfin, Suárez pousse la légalisation de tous les partis politiques -même le PCE, qui revendiquait depuis 1974 des élections libres, d’après le programme de la Junte Démocratique– et la convocation d’élections démocratiques en juin 1977. Mais pour arriver à ce but, il fallait voter le “hara-kiri” de la dictature, et la Loi de Réforme Politique -avec une grande quantité d’absences- est votée en novembre 1976, ce qui implique la disparition des organes de la dictature. En pleine transition démocratique, l’Espagne avance vers un régime représentatif qui est inspiré d’un ancien discours d’Azaña (“Paix, pitié, pardon”), évoqué comme symbole de réconciliation. Vraiment la transition espagnole sera toujours jugée comme un modèle, où elle deviendra tout simplement un mythe?

Nin unha, nin grande, nin libre

Nicolás Sesma, na súa obra “Ni una ni grande ni libre”, traza un relato de historia total sobre a ditadura franquista, valéndose de innumerables referencias historiográficas e documentos diversos, que beben de fontes fílmicas, literarias, cancións, curtametraxes, historias gráficas, discursos e banda deseñada para construir un mosaico da realidade da época. É unha historia do réxime a través da perspectiva interior, multipolar e chea de matices, embebida nunha visión internacional dos acontecementos; a través desta última explícase mellor a supervivencia dun réxime de orixe fascista, nunha época de desenvolvemento das organizacións supranacionais e a extensión das democracias.

Nin unha. A España franquista non foi monocroma, malia a continua presenza de falanxistas en postos de relevancia. A filiación fascista de Falanxe houbo de camuflarse trala derrota das potencias do Eixo na Segunda Guerra Mundial -como se escondeu a pintura de Zuloaga que retrataba ao xeneralísimo en camisa azul-, e reemprazala polo palio católico -que acolleu a Franco en cerimonias relixiosas a cotío. Máis alá, dentro das propias filas, da influencia tecnocrática do Opus Dei e a disputa entre “aperturistas” e “inmobilistas” en tempos do desarrollismo, a oposición ao réxime tamén tomou forma no interior -con adeptos á causa monárquica e rebeldes maquis en loita nas montañas, con sindicalistas clandestinos e grupos terroristas violentos, con estudantes e obreiros reivindicativos- e no exterior, pasando polo moderantismo de Salvador de Madariaga, as forzas opositoras “contuberniadas” en Munich, o goberno republicano no exilio, os nacionalistas periféricos en defensa dunha identidade propia, os “juanistas” e un PCE que mudou a loita armada pola estratexia do “entrismo”. O desapego da igrexa postconciliar, e mesmo a vontade de transformación final no seo do exército, tamén constataron a perda de integridade da ditadura.

Nin grande. Ben que nacía coa ampulosidade reivindicativa das vellas glorias imperiais, o réxime cedeu ás presións internacionais da época e renunciou a manter a colonización de territorios norteafricanos vencellados ao antigo protectorado -non sen manter guerras ocultadas como a de Sidi Ifni-, ao tempo que deixou abandonado o Sahara Occidental no crepúsculo da ditadura, e xa tiña concedido a independencia a Guinea Ecuatorial en tempos da vaga descolonizadora promovida pola ONU. A España franquista obsesionouse con recuperar Xibraltar, co que se pechou a verxa en 1969; a ditadura contaba con recibilo a cambio de participar á beira da Alemania nazi na contenda 1939-45, mais a Hitler non lle interesaba a axuda dunha feble potencia marítima como España, xa escarnecida desde o desastre do 98. A ditadura sumíu ao Estado nunha longa noite de pobreza: economicamente, España non recuperou o nivel de renda per cápita de 1935 ata o ano do final das cartillas de racionamento (1952). Nesa aciaga década dos 40, a fame e o estraperlo moldearon unha época de autarquía na que inventos singulares como o gasóxeno querían ocultar a febleza tecnolóxica e o subdesenvolvemento patrio, con múltiples mendigos nas rúas. O desarrollismo dos anos sesenta supuxo un crecemento encardinado na onda xeral das “Treinte Glorieuses”, ben que a renda per cápita non superaba, en 1975, o 70% da media da UE -e iso que moitas remesas de emigrantes auxiliaron o PIB español deses tempos.

Nin libre. Se algo se constata no período 1939-75 en España, é que a represión foi continua, sen freo. Abundantes tribunais militares reprenderon o anticomunismo e a masonería, enviáronse ao exilio voces contrarias ao réxime e executáronse antigos republicanos, xoves militantes socialistas, dirixentes do PCE, anarquistas, terroristas,… Foron as mulleres as que, na sombra en moitos casos, sofreron as consecuencias diarias dun réxime machista que non lles permitía -ata 1970- traballar fóra da casa unha vez casadas; as que, cos seus homes no cárcere, exerceron a protesta soterrada contra a ditadura; as que, no bando perdedor, dando cos seus ósos no cárcere, foron desposuidas dos seus fillos, dados en adopción a “xente de ben” e pudinte. A liberdade é un don apreciable e meritorio, que a ditadura apostillou en algunha lei fundamental como o Foro dos Españois (1945), mais a lei ben se encargaba de lembrar antes os deberes e as obrigas.

Cun ritmo narrativo que non acouga, #NinUnhaNinGrandeNinLibre é un nobre exercicio de historia comparada, que engancha a quen le desde a primeira cita. A nosa historia non se entende sen o contexto internacional no que se insire. Á altura da metade do século XX, a interdependencia xa era norma. Nengún Estado podía vivir realmente illado da súa contorna. A ditadura militar de Franco, un réxime fascista asimétrico, estableceu lazos e navegou contra todo e contra todos, mais o “feito biolóxico” da morte do Caudillo abriría as portas a cambios consecuentes coa nosa localización xeográfica e natureza evolutiva dos Estados limítrofes. Xa antes tiñan caído as ditaduras portuguesa e grega.  

Autarcie et pénurie

Après la guerre civile, l’Espagne vit une période d’autarcie économique et d’isolationnisme international; l’Espagne devient un régime anachronique par rapport à l’Europe occidentale. Du premier moment, on réserve le marché intérieur à la production nationale, le protégeant de toute concurrence extérieure, et on amorce une politique économique autossufisante, héritée du fascisme italien et du national-socialisme allemand -qui propose le remplacement des importations par des usines nationales avec un faible niveau de productivité. Le boycott international à l’Espagne après la Seconde Guerre Mondiale sera aussi une cause qui détermine la mise en place de cette politique. Ce sera le modèle de la dictature pour toujours?

Le plus haut niveau de dirigisme économique et d’interventionnisme étatique dans la vie économique du pays se cristallise sous forme du décret-loi de septembre 1939, d’après lequel tout investissement industriel doit être soumis à un régime d’autorisation préalable, et dans le INI, Instituto Nacional de Industria, créé le 25 septembre 1941, afin de propulser une économie de guerre basée sur les industries lourdes. Tout le réseau des services tombe aussi dans les mains de l’État: la nationalisation des chemins de fer (RENFE) et des transports routiers est immédiate à partir de la Ley de base de ordenación ferroviaria y de los transportes por carretera de 1941.

En plus, pendant les années 1940, la société civile espagnole a subi des maladies épidémiques -responsables aussi d’une mortalité infantile élevée- et des famines dérivées de la pénurie alimentaire et des bas salaires (60% plus bas que ceux de 1935), du rationnement, de la corruption des classes dirigeantes franquistes et d’une économie de guerre préparée à tous les effets pour participer dans la Seconde Guerre Mondiale à côte des forces de l’Axe. Le marché noir (“estraperlo”) fonctionne notamment pour les articles de consommation, car en 1943, même un 30% de la récolte était vendue selon ce système. La pénurie devient très sérieuse dans les villes -où le manque d’habitations, à cause de la destruction de la guerre, est important- ce qui provoque l’exode urbain et une “ruralisation” importante de la société.

Le slogan officiel disait “Pas un Espagnol sans pain, pas une maison sans lumière”, mais les restrictions électriques étaient quotidiennes, le rationnement de pain au bord de l’inanition (de 100 à 150 gr. par tête et jour), l’approvisionnement des usines très faible (cela va provoquer les premières grèves dans les usines textiles de la Catalogne, les métallurgiques à Madrid et la sidérurgie basque). Seulement l’aide argentine, d’après le Protocole Franco-Perón (avril 1948) assure l’envoie de tonnes de blé, maïs, coton, oeufs et viande. C’est la “politique de remplacement” qui part au secours de la dictature franquiste.

Si jusqu’à la fin de la Deuxième Guerre Mondiale l’adoption d’une politique autarcique était nécessaire, à partir de la victoire des Alliés elle est déjà un modèle non viable: les Accords de Bretton Woods (1944) et le Plan Marshall (1947) dessinent un nouveau cadre économique international, axé sur le capitalisme et l’économie de marché, duquel l’Espagne sera exclue à cause de son régime politique. Il faudra atteindre les années 1950 (le revenu par tête ne dépasse pas celui de l’avant-guerre jusqu’en 1952) pour assurer l’entrée de l’aide nord-américaine et l’intégration future au capitalisme libéral. Et alors, cela sera assuré à partir du plan de stabilisation économique de 1959?

L’Espagne depuis 1923

Le populisme autoritaire en Espagne se manifeste à l’époque de la Dictature de Primo de Rivera: les fêtes patriotiques, les serments d’allégeance, l’exaltation de la langue castillane, l’appel à la gloire impériale, l’esprit national espagnol,… [La photographe Ruth Matilda Anderson a bien documenté en 1924 son passage par la Galice (*)]. C’est le premier pas pour l’Espagne franquiste, contestée par les partisans de la République et le laïcisme. Alejandro Quiroga nous invite à connaître la biographie de Primo de Rivera en contexte historique.
Nous habitons ce pays, étranglé entre “autoritaires” et “libertaires”, incapable apparemment de trouver le “juste milieu”, la défense d’un système pour toutes et pour tous, un modèle respecté par la grande majorité. 

• La dictature de Primo de Rivera [fiche pédagogique]
• Transition républicaine. Dictamolle
• Seconde République
• Cinéma 36. [Carte]. La guerre civile
• La construction de l’État franquiste
• Desarrollismo et agonie de la dictature franquiste
• La transition démocratique [fiche pédagogique]
• Le féminisme en Espagne

Desarrollismo

Pendant le premier franquisme (années 1939-1959), l’Espagne a souffert une agonie économique et un isolement politique international. Il faudra atteindre 1951 pour récupérer le niveau économique d’avant-guerre et la guerre froide permettra l’attachement de l’Espagne franquiste au camp capitaliste, surtout après les accords avec les États-Unis. Mais ce sera la décennie de 1960 celle du décollage?

Le plan de stabilisation mis en place en 1959 par le premier gouvernement des technocrates ouvre le pays aux investissements étrangers, permet l’émigration vers une Europe plus riche afin d’obtenir des devises qui améliore le revenu moyen des espagnols. En tout cas, la décennie de 1960 implique une arrivée de la consommation de masse aux foyers espagnols,
une vraie industrialisation du pays grâce à la création des pôles de développement et l’ouverture vers l’extérieur -surtout avec le tourisme de masse promu à partir du slogan de Fraga “Spain is different”.

Bien que l’Espagne continue d’être une dictature auto définie comme “démocratie organique”, qui réprime l’opposition au régime avec le TOP et consacre leurs bourreaux à tuer les ennemis du franquisme, une certaine volonté de changement se distingue dans des familles plus “libérales” du Mouvement National; et alors, on change la censure de presse préalable par l’auto-censure instaurée moyennant la loi de presse de 1966. Le franquisme prépare la suite du système au moment de désigner Juan Carlos de Bourbon comme l’héritier d’une monarchie, suite à la loi de Succession promulguée en 1947.

En tout cas, l’opposition politique est toujours contre la dictature. Sous l’aura de Salvador de Madariaga, tous les opposants du franquisme -sauf le parti communiste, qui avait soutenu la guérilla des maquis- demandent la mise en place d’une vraie démocratie en Espagne pendant un congrès à Munich en 1962, caractérisé par la dictature comme “conjuration”; le gouvernement forcera l’exil de quelques participants comme Ridruejo, ancien phalangiste critique. On a la conviction -de la part des républicains exilés et d’autres tendances de l’opposition- que l’Espagne ne devrait pas être admise au club des démocraties qui constituent la CEE. L’opposition intérieure passe aussi à l’action en contextes différents: les syndicats clandestins, les étudiants en manifestation, les terroristes en train d’assassiner…

Finalement, le franquisme arrive au début de la décennie de 1970 au bord de l’effondrement. La répression continue (jugements fantoches, emprisonnement de chefs de syndicat, exécutions,…) et l’oppsition se mobilise. Après l’assassinat de Carrero Blanco (1973), le franquisme se débat entre l’ouverture et la clôture du régime. Le “bunker” résiste, malgré tout, mais ce en sera pas éternellement. Est-ce que la transition permettra une vraie démocratisation du pays?

Eviva España

Nos anos 1960, na época do desarrollismo, producíuse a eclosión do turismo en España, que se vendeu no exterior con aquel lema promocionado por Manuel Fraga que dicía que “Spain is different”. E numerosos visitantes do centro e norte de Europa afluiron a esta terra de sol e praia, herdeira dunha lenda negra que barbarizaba os costumes dun Estado que quedara illado do contexto internacional xusto despois da Segunda Guerra Mundial.

Un dos turistas que se namorou de España foi o belga Leo Caerts, quen, con Leo Rozenstraten, puxo letra e música ao tema “Eviva España” a ritmo de pasodobre, interpretado inicialmente pola cantante de nome artístico Samantha. Caerts lembraba os veráns espléndidos na Costa Brava e exaltou na letra o sol, o mar e as vacacións. Máis tarde, a intérprete sueca Sylvia Vrethammar, cunha versión en inglés da canción, mantívose case 40 semanas entre os singles máis vendidos en Gran Bretaña.

A versión española da canción, que incluíu alusións aos touros e a Deus -que fixeron máis “patriótica” a canción, sería escrita polo diplomático Manuel de Gómez, un español residente en Bélxica. Esta versión é a canción que, desde 1973, popularizaría en castelán Manolo Escobar. A canción convertíuse, en 2017, nun himno contra o independentismo catalán, despois do referendo do 1 de outubro. O violinista e director de orquesta neerlandés André Rieu inclúe nos seus concertos unha versión da canción belga orixinal, ás veces imbricada nun potpourri con coñecidas pezas operísticas.

O estribillo da canción ten grande semellanza co da canción “Arriba España”, que retrata o apoio fascista italiano ao bando franquista na guerra civil española. A expresión foi usada como lema no bando sublevado durante a guerra civil, e argumentada por José María Pemán en 1939 como resumo da historia e lema de esperanza. Malia todo, a expresión “Arriba España” atribúese orixinariamente ao rexeneracionista Macías Picavea -que propoñía xa en 1911, na súa obra “El problema nacional”, a supresión dos partidos políticos e das Cortes; máis tarde, José Antonio Primo de Rivera adoptou a expresión como parte da parafernalia simbólica de Falanxe, na que se incluían tamén a camisa azul, o saúdo romano brazo en alto, o xugo e as frechas dos Reis Católicos e o himno “Cara al sol”. Caerts, en todo caso, nega a inspiración na canción fascista.

Cinéma 36

La guerre civile espagnole (1936-39) est toujours un scénario d’inspiration pour le cinéma: on révise la division des bands, la stratégie à l’intérieur de chaque idéologie, le développement du conflit, les conséquences (les “promenades”, les “topos”, l’exil,…).

On peut trouver, sur les films, des histoires réelles -comme celle de Sánchez Mazas; on peut analyser le contexte des affrontements sur les grandes villes -ce qui se passe avec les vélos imaginés par Fernán Gómez; on regarde la lutte idéologique et la baraka d’un chef; on ressent la révolution; les discours contre le fascisme sont bien évidents. Et les représailles n’ont pas fin au bout de la guerre.

Quelques soldats de Salamine parlent la langue des papillons; les vélos sont pour l’été et l’automne de Madrid, pendant que Salamanque se bat en discours idéologique, pendant que le band républicain se vide de son sang; les représailles vont continuer longtemps, et les tournesols aveugles voudraient chercher la lumière, la liberté, le respect de la mémoire.

ESSAI 2019

La politique internationale du premier franquisme (1939-1955)

Le camp franquiste reçoit pendant la guerre civile espagnole (1936-1939) -vivier idéologique de la dictature et source première du culte du caudillaje- le soutien des puissances fascistes (l’Allemagne nazie, l’Italie fasciste), et il sort victorieux -presqu’au bord de la seconde guerre mondiale. Depuis 1939 et jusqu’à 1945 on est dans le premier franquisme, une période d’autarcie et d’isolationnisme international qui marque l’essor de l’anachronisme entre l’Espagne de Franco et l’Europe occidentale. Comment le franquisme va-t-il réussir à s’en sortir de cet isolement?

L’Espagne franquiste réagit face à la guerre mondiale, au début, en faveur des puissances de l’Axe, dont la rencontre entre Hitler et Franco à Hendaye -un jour avant de celle entre Hitler et Pétain à Montoire- est le meilleur exemple d’alignement et de désir de participation active au conflit -en tant qu’ocassion unique de récupérer son intégrité territoriale via l’annexion de Gibraltar. En franchissant la frontière de l’Union Soviétique (opération Barbarossa), le Führer obtient l’intervention armée de l’Espagne avec le recrutement de la Division Bleue (plus de 40.000 soldats espagnols).

Après 1942, avec l’entrée des EE.UU. en guerre, l’Espagne s’éloigne du soutien aux forces de l’Axe, en proclamant sa neutralité, en dissolvant la Division Bleue (novembre 1943) et en finissant les exportations de wolfram à l’Allemagne. Les grandes puissances alliées (la Grande Bretagne, les EE.UU. et l’URSS) rejettent la légitimité du gouvernement espagnol au moment de la création de l’ONU, en tant que membre de plein droit. À partir de 1945 commence la période noire de la dictature de Franco, anachronique par essence -en anomalie face au monde occidental- face à une Europe qui renaît de ses cendres d’une lutte extrême contre les totalitarismes. L’Assemblée Générale de l’ONU conseille de retirer les légations diplomatiques de l’Espagne et même la France ferme sa frontière commune pendant quelques mois.

Mais le régime va se consolider dans la période 1945-1957. C’est la conjoncture internationale de la Guerre Froide celle qui joue en faveur de l’Espagne: la perspective d’un imminent affrontement avec l’URSS et la création de la Kominform changent graduellement l’optique des gouvernements occidentaux -où l’antifascisme est remplacé par l’anticommunisme-, qui amorcent un rapprochement avec l’Espagne, en faisant primer les intérêts géostratégiques sur la condamnation idéologique et politique. Dans ce contexte, les Pactes de Madrid (1953), un triple accord exécutif, économique et militaire, scellent l’intégration de la péninsule ibérique dans les mécanismes de défense du monde occidental et allègent l’économie espagnole de l’inflation et du racionamiento.

L’apogée finale de la réhabilitation du régime franquiste est scellée par l’Église, source de légitimation et pilier idéologique de la dictature depuis le début, par le biais du Concordat avec le Vatican (1953), qui réaffirme la confessionalité totale de l’Etat espagnol. Dans ce contexte, l’Espagne est aussi dévenue membre de l’ONU (1955), même si elle restera exclue de la CEE -à cause de son carachtère non démocratique- jusqu’à 1986. Mais, est-ce que l’Église continuera toujours à soutenir le régime franquiste, après les nouveautés proposées par le Concile Vatican II?

Montseny / Veil

As dúas foron as primeiras mulleres nun gabinete ministerial nos seus repectivos países (Federica Montseny [+] na España republicana, Simone Veil [+] na Francia republicana). Ambas foron ministras de Sanidade. As dúas contribuiron a promulgar a primeira lei de despenalización do aborto nos seus países de orixe (Federica Montseny, coa lei de 1937; Veil, coa lei de 1975).

Federica Montseny (1905-1994), activa militante da CNT, formou parte do goberno de Largo Caballero entre 1936 e 1937. Como tantos outros españois, víuse forzada ao exilio. Instalada en Toulouse -onde sería perseguida pola policía nazi e franquista, retornou a España en 1977, durante a transición democrática. Nembargantes, non apoiou o sistema constitucional recén instaurado.

Simone Veil (1927-2017), supervivinte do campo de concentración de Auschwitz, entra no goberno de Chirac en 1974, cando se propón a loi sur l’IVG. Foi a primeira muller presidenta do Parlamento Europeo (1979-1982) e presidíu tamén a Fondation pour la Mémoire de la Shoah, sendo ela víctima directa daquel tempo.

 

Affiches

“La propagande visuelle joua pour la première fois un rôle essentiel dans la guerre civile espagnole, par l’intermédiaire des photographies et des affiches qui contribuèrent à diffuser les positions idéologiques de l’un et de l’autre camp, dans le but de rallier des partisans.” (histoire-image.org).

Voici deux exemples d’affiches qui montrent le même type de message, mais de différents côtés.

Tres abrazos

Abrazar é estreitar entre os brazos en sinal de cariño. Pode implicar admitir ou escoller, e é unha conduta que implica acordo. Na historia contemporánea de España traemos hoxe a colación tres abrazos significativos:

O primeiro é o abrazo de Vergara, teatralización final da rendición das tropas carlistas no Norte, en 1839. Nas aforas desta localidade guipuzcoana tivo lugar a rendición formal das tropas de Maroto diante das de Espartero. O abrazo entre o xeneral sublevado -partidario de don Carlos- e o futuro rexente simboliza a vitoria da España liberal sobre a absolutista, aínda que no seu tempo non significou o final da primeira guerra carlista, que aínda viviría os seus últimos coletazos no Maestrazgo.

O segundo abrazo é o que ten lugar entre Franco e Eisenhower, en 1959, cando o presidente norteamericano visita España. A visita tiña lugar 6 anos despois da sinatura dos convenios España-EE.UU., que contribuíron -no contexto da coexistencia pacífica da guerra fría- a aceptar a alianza estratéxica do campo occidental coa ditadura franquista. En consecuencia, establecéronse en España unha serie de bases militares, ao tempo que os investimentos exteriores facilitarían o final da autarquía e o illamento internacional ao que a ditadura franquista estivera condeada.

O terceiro é un abrazo colectivo. Trátase do cadro de Juan Genovés pintado en 1976, unha icona da transición democrática española que descansa desde este ano no Congreso dos Deputados. Nesta obra, na que non vemos facianas dos protagonistas, simbolízase a loita dun pobo pola democracia. Unha reprodución escultórica do mesmo ocupa a glorieta de Antón Martín próxima ao lugar onde foron asasinados os avogados laboralistas do crime de Atocha en 1977. O cadro representa a idea de reconciliación multitudinaria e afectiva entre os múltiples protagonistas anónimos que fixeron posible o peche da ditadura franquista e o inicio da nova senda democrática.

Igrexa católica en España

Poucas institucións tiveron máis influencia na política e na sociedade españolas que a Igrexa católica. E aínda hoxe, nun Estado declarado oficialmente aconfesional, recibe un tratamento privilexiado, a causa do cal goza de axuda económica e apoios ben significados.

Mais a postura da Igrexa e dos seus xerarcas, ao longo dos séculos XIX e XX, ten cambiado a conta dos vaivéns políticos. De ter un predominio absoluto na vida cultural e política en tempos do absolutismo de Fernando VII pasou a recibir recurtes significativos, incluso no seu patrimonio -lémbrese a Desamortización-, durante a época liberal. Establecida na Constitución de 1869 a tolerancia relixiosa, pasou a estar contra a monarquía constitucional do Sexenio, para retornar a unha posición de privilexio en tempos da Restauración; de denigrar o papel do exército no desastre do 98, pasou a ser defensora do mesmo unha vez que Primo de Rivera accedeu ao poder -nun adianto do que o nacionalcatolicismo de tempos do franquismo reservaría para a institución: privilexio e relevancia-. Separada a Igrexa da sociedade civil por mor da Constitución de 1931, a xerarquía da mesma non dubidou en apoiar ás hostes franquistas na defensa dunha idea imperial de España asociada á relixión en todo momento. Mais os tempos do franquismo pechan alternancias na relación entre unha Igrexa que recibiu carta blanca no campo educativo e de “rexeneración moral” da sociedade, no contexto dun nacionalcatolicismo que servíu ao réxime para “maquillar” a súa estratexia inicial de apoio ás potencias fascistas que desencadearon a Segunda Guerra Mundial; pero tamén unha Igrexa que a partir dos anos 1950 cuestiona a política social e económica do réxime, que se inviste nalgúns casos concretos de apoio á diversidade cultural dunha España na que se reivindican antigos dereitos de autonomía.

A separación Igrexa/Estado non traumática -cando menos sobre o papel- sobrevén a partir da Constitución de 1978, se ben mantendo herdanzas canto aos privilexios outorgados a esta confesión. Sen embargo, é o momento recente no que se abandonan as políticas regalistas de distinto signo que se viñan practicando ao longo dos dous últimos séculos.

Toda esta evolución trázaa William J. Callahan para falar específicamente da Igrexa católica en España (1875-2002), nunha obra editada en España por Ed. Crítica.

* De seguro que para resolver ou aproximarte a composicións de texto como esta non che virán mal os fragmentos que directamente extractamos da citada obra de Callahan.

* Olla este vídeo sobre o poder da Igrexa católica en España.

* Consulta a web oficial da Conferencia Episcopal Española, institución fundada en 1966.

* Le este artigo de Vicenç Navarro publicado en febreiro de 2011 en elplural.com

Posguerra económica

No primeiro NO-DO, emitido en xaneiro de 1943, “refulxía” un posto de polos co que se pretendía demostrar a abundante oferta alimenticia que tiñan os españois, cando grande parte dos mesmos pasaban os días nas colas do auxilio social coas cartillas de racionamento en man.

“Se tivésemos que definir en dúas verbas o desenvolvemento macroeconómico do decenio de 1940 estas non poderían ser outras que estancamento e penuria. Como España saía dun conflito bélico que ocasionara unha contracción apreciable da produción e a renda nacionais -da orde do 25%-, o estancamento significa o fracaso do proceso de reconstrución económica. […] ][A guerra civil] tivo un elevado custe económico, tanto en razón do gasto militar como da produción cesante. O primeiro pode estimarse que representou, segundo cálculos oficiais, máis do 70 por 100 da renda nacional de 1935. O segundo materializouse nunha caída do PIB da orde do 25 por 100. (…) De feito, as destrucións ocasionadas polo conflito armado foron reiteradamente invocadas polas autoridades e polos propagandistas do réxime como xustificación da extraordinaria persistencia da depresión económica. Mais os datos amosan que isto é esencialmente falso. As perdas de capital físico causadas pola guerra civil española, con ser importantes, foron inferiores ás que inflixíu a segunda guerra mundial aos países do sur de Europa que foron escenario de operacións militares. (…) No caso do aparato produtivo industrial, en España as destrucións deberon de ser aínda menores en termos relativos xa que as cidades, con algunhas notorias excepcións, non foron bombardeadas masivamente.”

Albert Carreras e Xavier Tafunell: Historia económica de la España contemporánea (1789-2009).

Illada internacionalmente España, o comercio exterior durante a década de 1940 ten unha evolución catastrófica. En 1940 quedara reducido ao 35% do comercio de 1929, e ao 40% do de 1935; e manteríase por debaixo da metade dese nivel ata 1948. Importar menos que antes da guerra civil significaba carestía de produtos enerxéticos, materias primas industriais, maquinaria e pezas de recambio; en definitiva, todos aqueles bens imprescindibles para a reactivación económica.

O réxime franquista perdeu a súa aposta polo Eixo, derrotado na Segunda Guerra Mundial. Despois soportou o illamento político. Durante os anos da condea das Nacións Unidas, de 1946 a 1950, só mativeron os seus embaixadores en España a Santa Sé, Portugal, Suiza e Arxentina. E foi Arxentina, cos acordos Franco-Perón de 1948, a que permitiu cubrir parcialmente as escasezas alimentarias de España nestes tempos.

Só o novo contexto internacional aberto co quentamento da “guerra fría“, permitiu o desbloqueo do illamento pola ONU. A comezos de 1951 cristaliza, na esfera da administración norteamericana, a idea de negociar axuda económica á España de Franco a cambio de dispor de instalacións militares no territorio español. Os donativos e préstamos norteamericanos equivaleron en 1956 -cando adquiriron a súa máxima importancia- a perto do 40% do valor total das mercadorías importadas. Entre 1953 e 1956, as transferencias de capital procedentes dos Estados Unidos permitiron financiar a práctica totalidade do déficit comercial.

A retórica autárquica e intervencionista do réxime manterase case intacta ata 1959, mais a partir de 1951 hai unha certa relaxación no intervencionismo económico. E a década de 1950, en comparación co estancamento da década anterior, supón unha época de crecemento na que o produto industrial medra a unha taxa anual do 7,2%.

“A vida hispánica, obrigada pola forza dunhas circunstancias catastróficas resultantes da guerra civil, discorre por dous cauces ben diferenciados. Por unha banda, está a España oficial, asentada nos seus principios autárquicos que manteñen a ficción dunhas taxas reguladoras do trato comercial e duns abastecementos que deben alimentar ao país, todo o cal é totalmente falso porque para comerciar e subsistir coexisten dúas correntes á marxe da lei. Unha é a do grande mercado negro industrial que abrangue produtos metalúrxicos e químicos, textis, cemento, cupos e importacións, o que dá lugar á creación de grandes fortunas amparadas na situación. A outra corrente é a do estraperlo menudo e folclórico da alimentación que leva a cabo o pobo chan para gañar algúns cartos e poder sobrevivir, consumindo parte do xénero traficado. O quefacer destes españois indo e vindo das zonas aceituneiras ou arroceiras funciona grazas ao máis pícaro inxenio, movido por un puro instinto de supervivencia.”

Rafael Abella e Gabriel Cardona: Los años del NO-DO.

“O grande cambio sobreveu entre 1952 e 1953. De pronto, remataron as restricións de auga e luz, desapareceron as cartillas de racionamento e acadouse a renda per cápita de antes da guerra. O réxime recibiu o respaldo internacional tras os seus acordos con Estados Unidos, e Franco vestiuse de paisano e abrazou a Eisenhower en Barajas. (A Hitler, en Hendaya, só lle estreitara a man, aínda que, iso sí, entre as dúas súas e moi cordialmente). Os americanos non nos suministraron locomotoras, como aos países do recente Plan Marshall, mais socorréronnos cos seus excedentes de manteiga, queixo en lata e leite en pó.(…)

Os primeiros signos do progreso material non se fixeron esperar. Como se unha variña máxica nos tocase, a cochambrosa sala de estar transformouse en living; ás incómodas cadeiras de enea sucedeulle o tresillo de cretona estampada mixto de skay verde con tacholas brancas; o braseiro deu paso á estufa de gas butano; o anafe de sopliño, á cociñiña de petróleo; o disco de baquelita, ao microsulco; os calzóns ata os xeonllos, ao braslip; a mastodóntica motocicleta Ossa, á grácil Vespa; o carricoche de tracción animal, ao motocarro. Chegaron as pótas a presión, os cacharros de aluminio e aceiro inoxidable, os fregadeiros de marmolina, as medias de nailon, o tergal inarrugable, as lavadoras automáticas, o colchón de muelles, as cafeterías con camareiras, o plexiglas, os pisiños a prazo, os bolígrafos… (…)

O agro fixo as maletas (de madeira, atadas con cordas) para trasladarse á cidade, onde se malvivía mellor que no campo. Máis dun millón de campesiños botou dúas voltas de chave á destartalada casa do pobo e instalouse en chabolas de chapa e uralita ás afóras da grande cidade.”

Juan Eslava Galán: Historia de España contada para escépticos.

* Olla unartigo de Antonio Pantoja Chaves sobre a historia do fotoxornalismo español co obxecto de comprobar as imaxes coñecidas da ditadura neses anos de posguerra, entre outras.

* Algunhas das mellores fotografías de Catalá Roca para documentar este período.

Cine para unha guerra

Pasadas as 14.30 horas do 18 de xullo de 1936, Francisco Franco despega do aeroporto de Gando (Las Palmas de Gran Canaria) cara a Tetuán nun Dragon Rapide financiado polo banqueiro Juan March. É o inicio dunha sublevación militar que conducirá á guerra civil española de 1936-1939. Franco despídese dos militares ao pé do avión evocando dous principios que serán básicos no seu pensamento: disciplina (orde, autoridade, fronte a un goberno do Frente Popular que Gil Robles tiña denunciado nas Cortes como sinónimo de violencia) e fe (preludio dun nacional-catolicismo oposto ao laicismo republicano, moitas veces confundido con obtuso anticlericalismo). Unha película dirixida por Jaime Camino en 1986 relata os preparativos desta sublevación militar, co traslado do avión desde Londres a Canarias, para alí recoller ao xeneral Franco.

“Franco pasou os primeiros corenta e cinco anos da súa vida escalando o cumio. Unha indómita ambición conducíuno ata a cima da súa profesión militar en 1934 cando se converteu en xeneral de división e, pouco despois, en xefe do Estado Maior. Durante toda a guerra civil española esforzouse para asegurarse, ante todo, que se lle recoñecese como o mando único militar da zona nacional, o que conseguíu o 21 de setembro de 1936. Ao cabo dunha semana convertérase en xefe do Estado. En menos de sete meses derrotara a todos os seus rivais políticos grazas á forzada unificación dos partidos, feito que tivo lugar en Salamanca en abril de 1937. Polo tanto, o seu principal propósito era manter o poder que conseguira, o que significaba gañar a guerra civil e sobrevivir despois á Segunda Guerra Mundial e á hostilidade internacional que se gañou pola súa proximidade ao Eixo. O apoxeo do seu éxito deuse en setembro de 1953 co Pacto de Madrid que se asinou con Estados Unidos.”

Paul Preston: Las tres Españas del 36.

O golpe militar, planeado con meticulosidade de antemán, inicia unha guerra civil de case 1.000 días, con aproximadamente 600.000 mortos nas súas costas (a cuarta parte por mor de represalias políticas, máis funestas na zona franquista), 450.000 exiliados que saíron do Estado pola fronteira francesa e un final de “vencedores e vencidos” que se mantivo latente e humillante durante toda a ditadura posterior (1939-1975).

No Madrid asediado, unha cidade bombardeada na que se pasa fame, a mesma que Carlos Giménez retrata maxistralmente en “36-39. Malos tiempos” , unha familia de clase media trata de adaptarse aos tempos nos que hai que manter as luces apagadas e progresivamente escaseará o pan. Son os protagonistas de Las bicicletas son para el verano, unha obra de teatro de Fernando Fernán-Gómez que levaría ao cine en 1984 Jaime Chávarri. A batalla de Madrid foi longa, e non obtivo no bando sublevado o froito desexado; Madrid foi a cidade resistente, despois pasiva, finalmente derrocada en 1939, despois das disensións internas no seo da República.

A represión cobrou moitas vidas, tal e como narra Manuel Rivas en A lingua das bolboretas: “(…) Da boca escura do edificio, escoltados por outros gardas, saíron os detidos, ían atados de mans e pés, en silente cordada. Dalgúns non sabía o nome [Moncho], pero coñecía todos aqueles rostros. O alcalde, os dos sindicatos, o bibliotecario do ateneo Resplandor Obreiro, Charli, o vocalista da orquestra Sol e Vida, o canteiro a quen chamaban Hércules, pai de Dombodán… E ao cabo da cordada, chepudo e feo como un sapo, o mestre.” Fernando Fernán-Gómez deu vida a ese mestre instruído na Institución Libre de Ensino, o mesmo que representaba os valores laicos dunha República agora afogada pola sublevación fascista, nunha película de José Luis Cuerda rodada en 1999.

Nengunha guerra ten sentido, e menos unha guerra civil, pero por iso o testemuño do soldado Miralles, o mesmo que evitou a morte de Rafael Sánchez Mazas, ideólogo de Falange Española, na fuxida deste do santuario de Collell en xaneiro de 1939, é conmovedor ata o infinito, sobre todo cando Javier Cercas o desvela -referíndose aos seus compañeiros de batalla, os soldados republicanos- en Soldados de Salamina: “Ninguén se acorda de por que morreron, de por que non tiveron muller e fillos e unha habitación con sol; ninguén, e, menos que ninguén, a xente pola que pelexaron. Non hai nin vai haber nunca nengunha rúa miserable de nengún pobo miserable de nengunha merda de país que vaia levar nunca o nome de nengún deles”. Diríase que só queda o anonimato, o esquencemento, salvo que a Lei de Memoria Histórica os rehabilite. A novela de Cercas foi levada ao cine por David Trueba en 2002.

Para coñecer as disensións na retagarda republicana hai que acudir a unha obra mestra de 1995, Tierra y libertad, de Ken Loach, na que as lembranzas da Homenaxe a Cataluña de George Orwell son evidentes. Orwell deixaba claro o estado de precariedade e escaseza no que se atopaba a milicia: “O sistema da milicia presenta serios fallos, e os homes mesmos deixaban moito que desexar, pois nesa época o recrutamento voluntario comezaba a diminuir e moitos dos mellores homes xa se atopaban na fronte ou morreran. Sempre había entre nós unha certa porcentaxe de individuos completamente inútiles. Rapaces de quince anos eran traídos polos seus pais para seren alistados, evidentemente polas dez pesetas diarias que constituían a paga do miliciano e, tamén, a causa do pan que, como tales, recibían en abundancia e podían levar aos seus fogares.”

* Noutra orde de cousas, e coincidindo co 75º aniversario do golpe militar de xullo de 1936, le este artigo de Julián Casanova publicado en El País.