Hurdes

Desta comarca de Estremadura falaba Unamuno a comezos do s. XX, prestando atención á súa paisaxe de matogueira e regatos estreitos, tomando nota dos seus habitantes misérrimos, que non “salvaxes”. A imaxe das Hurdes estampouna Buñuel nun documental mítico, inspirado pola leitura dun estudo de Maurice Legendre (*)… E a comarca convertíuse nun exemplo de pobreza e enfermidade a erradicar, que xa fora visitada polo rei Alfonso XIII en 1922. Agora repítese a visita doutro monarca, Felipe VI, cando a despoboación e o turismo rural se teñen convertido en moeda de cambio deste espazo.

Sergio del Molino evidenciouna en “La España vacía”, a xeito de metáfora, lembrando as verbas de Delibes: “Coas Hurdes pasa como co Capital, que todo o mundo fala delas pero ninguén as coñece”. E desglosa esa viaxe de Buñuel “desde a civilización á barbarie”, na que os seus habitantes inspiran compaixón; mais tamén lembra como a propaganda franquista asumíu a mellora das condicións na comarca a xeito de éxito dos “25 anos de paz”, un precedente que inspiraría a Manuel Fraga para realizar a súa viaxe alí en 1976. O autor defínea como “casus belli”, se ben a imaxe que garda dela é moi distinta, despois de morar na Hospedería Hurdes Reales, levantada sobre as ruinas dunha antiga factoría que servira de aloxamento a Alfonso XIII. E agora apenas queda algo das Hurdes de Buñuel, da lenda negra que converteu esta terra en esperpento.

As Hurdes, hoxe, son unha comarca de 6 concellos con case 500 km2. Labirínticas e tópicas, esconden un patrimonio cultural e natural dignos de mención, que festexa o entroido, a matanza do porco e as romarías relixiosas. Terreo avellentado e con poboación minguante (apenas 6.000 habitantes na actualidade, un 25% menos ca hai un século), a súa economía combina a apicultura tradicional co turismo rural en expansión.

Vinganza da xeografía

“Un mundo equilibrado é un mundo libre”, dicía Mackinder -o autor da teoría do Heartland ou corazón continental; frase bela onde as haxa, que resoa estrana nestes intres en Europa. Porque ben semella que a desorde se ten instalado na xeopolítica internacional, ese campo ao que Robert Kaplan presta grande atención na súa obra #VinganzaDaXeografía.

O realismo político inclúe a consideración do estado de guerra como algo consustancial aos Estados, que sempre han de velar pola súa expansión ou mantemento do statu quo. Porque a paz non é permanente nin eterna; e a xeografía, coas súas imposicións orográficas, climáticas, demográficas,… inflúe de xeito excepcional na configuración do presente e futuro histórico. Unha serie de Estados detentan, segundo a concepción de Kaplan, o poder esencial sobre a Illa Mundial: Rusia, China, India, Irán, Turquía… E, máis alá, os Estados Unidos de Norteamérica, candidato a perder a hexemonía en tempos vindeiros.

A evolución histórica ten configurado unidades xeográficas que permanecen como suxeitos de poder de forte impacto territorial. Rusia é enorme, mais non ten moita saída a mares cálidos; China reforzouse no contexto da revolución comunista e afianza a súa conexión interna á espera de integrar definitivamente a Taiwan e controlar o espazo marítimo Pacífico-Índico no que se desenvolven as súas redes comerciais; India constitúe a maior democracia do mundo, se ben ten dificultades de artellamento interno e podería verse sometida a tensións co espazo paquistaní e afgano; a alta cultura persa pervive na configuración de Irán como un Estado de forte ascendencia sobre a súa contorna; Turquía podería liderar o control do espazo mediterráneo nun futuro, revivecendo a antiga influencia otomana; Estados Unidos deberá integrarse mellor con México, que representa -xunto cos Estados centroamericanos- unha forza que podería rachar o predominio da cultura angloparlante no SO. do seu territorio.

A xeopolítica retorna como un saber necesario para comprender as tensións xeradas pola “crise do espazo” que o crecemento demográfico e a globalización impulsan no mundo actual. Pero é ben certo que non sabemos en que derivarán as fronteiras actuais en futuros inmediatos. A desorde internacional pode impulsarse en calquera momento, e mesmo poderemos dubidar de se as dúas guerras mundiais do século XX non terán sido “histoire événementielle” -na terminoloxía de Braudel. Igual hai que imaxinar que a historia de longue durée nos pode deparar sorpresas inimaxinables.

O lugar de España

Entre Tailandia e Turkmenistán, España é o 51º Estado do mundo canto a superficie (en torno a 505.000 km2). Era o país 14º do planeta canto a PIB en 2021 -por enriba de Indonesia e por debaixo de Australia. Ocupa, no ránking 2020 de IDH, o posto 25º, cun valor de 0.904 (resultado dunha esperanza de vida media de máis de 83 anos, case 18 anos de escolarización media e máis de 40.000 $ de renda p.c.). Está no posto 24º do Índice Legatum de Prosperidade en 2021, entre Bélxica e Malta.

España é o 3º país do mundo canto a patrimonio da humanidade, segundo a UNESCO, por detrás de Italia e China. Ten unha ratio media de menos de 15 alumnas/os por aula, igual que acontece na meirande parte dos países desenvolvidos. Na clasificación do índice de democracia 2021 elaborado por The Economist, España estaba no posto 24º, entre Israel e Chile, cunha puntuación de 7,9 sobre 10. España ocupaba o posto 30º no índice mundial de fraxilidade (2018) -que determina o nivel de corrupción percibido pola poboación, entre Chile e Polonia. No índice mundial da felicidade, España ocupou en 2021 o posto 27º.

España é un dos 4 países máis extensos e poboados da UE-27. No Parlamento Europeo (con 705 deputados) conta con 59 deputados. Uníuse á CEE en 1986, ao tempo que Portugal, e mantén unha posición xeoestratéxica singular no Oeste do Rimland, en contacto con África.

En suma, España é unha potencia media, empeñada en difundir o soft power da súa cultura e iniciativa emprendedora: un Estado autonómico encadrado na península ibérica -lugar no que o cambio climático antropoxénico se pode cebar nun futuro inmediato. Ten unha desigualdade interna significativa, con desequilibrios territoriais e contrastes entre Norte e Sur. Mais aí está, vendo pasar o tempo, integrada no marco dos valores occidentais, ponte entre África e Europa, entre Ñamérica e Europa.

Transition

Vignette publiée à la mort de Genovés (2020)

L’Espagne a connu une période autoritaire traumatique pendant la dictature de Franco (1939-1975). Afin de clôturer la période, le roi Juan Carlos et les politiciens de la transition démocratique (1975-1982) ont décidé de mettre en place une réforme politique, une loi d’amnistie qui semble un “pacte de l’oubli” et une série de pactes pour engager toutes les idéologies à “tourner la page”. Est-ce que le succès est arrivé?

En premier lieu, la construction de la démocratie devient un défi. À un moment de crise économique et augmentation des grèves et manifestations, il fallait bâtir un nouveau régime -même si le roi était directement l’héritier de la dictature. Mais, conseillé par une “camarilla” démocratique, Juan Carlos avance du premier moment la volonté de rétablir le régime parlementaire pluripartiste et de promulguer une nouvelle Constitution qui va reconnaître l’autonomie des régions et les droits et libertés essentielles pour la citoyenneté.

L’esprit de consensus de la “transition démocratique” est évoqué par les pactes de La Moncloa, signés en 1977 par tous les partis politiques, visant à rétablir la capacité de croissance de l’économie espagnole. Le modèle espagnol s’avére parfait pour d’autres pays de l’Amérique Latine dont le passage de la dictature à la démocratie est nécessaire. Le milieu des années 1990 marque un tournant sur cette vision de consensus et amnésie.

Finalement, les victimes oubliées du franquisme exigent la mise en oeuvre d’une justice réparatrice. La lutte mène à la promulgation de la Loi de Mémoire Historique de 2007. La transition devient un modèle contesté. Les législations étrangères ont promu la chasse des oppresseurs, et les partis politiques espagnols de gauche revendiquent les recherches contre ceux qui ont réprimé.

Le risque d’échec de la transition était toujours là: les attentats terroristes ont augmenté notamment pendant la fin des années 1970; parmi ceux-ci, la violence de l’extrême-droite s’empare des avocats spécialistes en droit du travail à Atocha; les essais de coup militaire pour restaurer la dictature culminent avec le 23-F 1981; mais la société avance vers la laïcité, le contact avec l’étranger,… Une nouvelle Espagne vote le changement politique en 1982. De plus en plus, questionner la transition devient un atout. Quelle mémoire pour l’avenir?

Europa regina

Une carte de 1570 représente l’Europe comme une reine. C’est l’oeuvre de Sebastien Münster, un cartographe né le jour où Bartolomé Diaz a découvert le Cap de Bonne Espérance (janvier 1489).

La carte imaginaire qui montre l’Europe comme une reine qui a dans ses mains un globe et un sceptre démontre une idée de supériorité de ce continent. La reine symbolise la dominance et la fertilité, caractéristiques du fait historique et géopolitique de l’expansion coloniale à cette époque. L’Europe du XVIème siècle devient le continent de l’initiative des découvertes géographiques. La Grandeur atteint l’Europe, symbolisée par une femme jeune et élégante, qui porte la couronne sur la péninsule ibérique -le territoire le plus entrepreneur des voyages de “découverte”.

L’Espagne est la tête de cette reine mystique. Si avant l’ère moderne l’Espagne n‟existait pas comme une nation, après le mariage des Rois Catholiques elle devient la première puissance économique de l‟Europe tout au long du XVIème siècle et la plupart du XVIIème siècle, une position renforcée par le commerce et par la richesse des possessions coloniales, dont les trois piliers sont la mise en valeur du continent américain avec la production de métaux précieux, l’économie de plantation et la traite négrière. Quelques années plus tard, l’Espagne rejoint le Portugal sous le commandement de Philippe II -celui qui prononce la fameuse phrase: “Dans mes domaines, le soleil ne se couche jamais”.

La carte présente les principaux fleuves de l’Europe (le Rhône, le Rhin, le Vistule, la Danube,…); le coeur appartient à la Bohême, à l’intérieur d’une fertile plaine. Derrière la fôret de l’Est, les russes se cachent. Au-delà de la mer Noire, l’Asie se pointe. Toute une leçon de géopolitique sans avoir conscience du sujet.

Cerveau

Le cerveau humain est un outil magnifique, qui se développe pendant notre vie. Il constitue un enjeu majeur dont le défi médical est de comprendre aujourd’hui le cerveau malade dans le cadre des maladies neurologiques (Alzheimer, Parkinson, épilepsie,…).

La compréhension du cerveau implique aussi l’étude des gènes et protéines qui sont à la base de quelques fonctions essentielles, comme FOXP2.

• Voici la présentation sur les chapitres 7, 8 et 9 du livre “Dieux et mendiants“, du vulgarisateur José María Bermúdez de Castro, réalisée par les élèves de Culture Scientifique de l’année scolaire 2021-22.

Democracias?

https://elordenmundial.com/mapas-y-graficos/el-mapa-del-indice-de-democracia/

O Índice de Democracia de The Economist basea os seus resultados en 60 indicadores, agrupados en categorías diferentes: liberdades civís, eficiencia da administración pública, participación política da cidadanía, cultura e tradición política, e procesos electorais e pluralismo político.

Cando un observa este índice no mundo actual, pode dar a sensación de que a democracia vai gañando, sobre todo despois da caída do muro de Berlín e a “postguerra fría”. Pero non é así: xa nos advertía Robert Kaplan en A vinganza da xeografía que iso parte dunha perspectiva europeo-occidental chea de idealismo. Por contra, a visión realista do mapa de The Economist lévanos a posicións máis hobbesianas -e a dura realidade da guerra ucraína así nolo fai comprobar.

O mundo atópase dividido entre democracias plenas ou deficientes -asentadas preferentemente en Europa Occidental, India, Xapón, Australia e boa parte do continente americano- e réximes autoritarios e híbridos -nos que cabe constatar a presenza de grandes potencias territoriais como China e Rusia. As terras de África central, o Sahel e Oriente Medio concentran as áreas de maior inestabilidade do planeta, alí onde os índices de Gini (+) e Palma (+) son máis desiguais, e as estruturas étnicas e tribais prevalecen na organización das sociedades.

No mapa elaborado por El Orden Mundial sobre o índice de democracia de 2021, os réximes autoritarios e híbridos adiantan ás democracias: 93 contra 74. Quizás o mundo non vive o mellor momento de liberdade, malia que é unha obriga loitar por extendela (e a evolución histórica da mesma -e da propia democracia- nos últimos séculos é sempre positiva). E entón veñen as autoridades chinesas a negarse a contestar preguntas feitas con “criterios occidentais”. Despois de Ucraína asistiremos á invasión de Taiwán?

Donbás

O Donbás é a rexión oriental de Ucraína que foi controlada pola orde rusa dos cosacos do Don desde o século XVI e encheuse de membros desta etnia desde a época de anexión de Catarina a Grande, a finais do século XVIII -e posteriormente tamén na época soviética, cando a explotación do carbón do Donetsk facilitou a industrialización.

Desde 2014, a guerra do Donbás sacude Ucraína, e -trala anexión de Crimea por Rusia– provocou a existencia das autoproclamadas repúblicas populares de Lugansk e Donetsk, que foron finalmente recoñecidas como independentes por Putin o 22/02/2022 (o día do palíndromo, o día do 80º aniversario do suicidio de Stefan Zweig e a súa dona). A guerra, polo tanto, leva oito anos activa, e hai opinións diferentes sobre a identidade da rexión.

Ucraína vese sometida á agresión militar de Putin desde hoxe, 24 de febreiro de 2022, e os acontecementos toman unha relevancia e destino descoñecidos por agora. En todo caso, trátase -aparentemente- do pior conflito en solo europeo desde finais da Segunda Guerra Mundial. Ben que sexa un país bipolar -con claras diferenzas internas, mesmo a nivel de mapa lingüístico e relixioso, é un Estado independente, membro da ONU, xeoestratexicamente situado; non merece ataques do irredentismo ruso nin agresións dun estado anocrático que recupera prácticas que coidabamos esquecidas.

Felicidade

Desde 2012, a ONU elabora o Informe Mundial sobre a Felicidade, como alternativa suplementaria ao IDH que se viña publicando desde 1990. Este informe basea a medida da felicidade humana no PIB p.c., na esperanza de vida saudable, no apoio social e a xenerosidade, na percepción sobre a corrupción e na liberdade individual para escoller o propio camiño na vida. No informe de 2021, seguindo a tendenza dos últimos anos, é Finlandia o país de mellor índice. Dun total de 149 países analizados, o único país europeo por debaixo do posto 100 é Ucraína.

O índice de Prosperidade Legatum, elaborado desde 2007 polo Instituto Legatum -think tank británico, mide a erradicación da pobreza no mundo a base de valores como a saúde, a contorna natural, as condicións de vida, a educación, a liberdade persoal, as condicións empresariais, o acceso a mercado e infraestruturas, o desenvolvemento gubernamental, etc. En 2021, este índice situaba a Ucraína como o último estado europeo, no posto 78 -de 167.

A felicidade ten, quizás, moito de subxectivo. Pero a percepción da xente baséase nas dificultades diarias, á marxe dos indicadores obxectivos. E o “último territorio” (verbas de Andrujovich), ese Estado bipolar que votara de xeito diferenzado xa antes da revolución do Maidán (ver mapas da publicación de Otálora Sechagüe ao final deste documento), neste día do palíndromo (22022022) ven de padecer o comezo dunha nova invasión rusa en Lugansk e Donetsk, recoñecidas unilateralmente por Putin como estados independentes na xeira anterior. A agresión súmase á integración de Crimea en Rusia a finais de febreiro de 2014. Oito anos despois, o fantasma da guerra volve percorrer Europa, un vello continente asolado por conflitos perversos durante séculos.

A felicidade de Ucraína mingua, a da UE pendura dun fío, a dos humanos devece cada vez que o comportamento de Estados xigantes se torna oficio de bullying. Non sei se finalmente se cumplirán os designios de Andrujovich, pero de seguro que a felicidade -que o ser humano pretende acadar e conservar con ilusión desde a Ilustración- se resentirá, sobre todo naqueles fogares puntuais onde a represión dos fortes contra os febles esnaquice vidas. Cada vida conta, o bonheur non debe esmorecer.

• Consulta algúns extractos do Atlas de los países en busca de la felicidad, coordinado por J. Tort e editado por Larousse.

Cinéma 36

La guerre civile espagnole (1936-39) est toujours un scénario d’inspiration pour le cinéma: on révise la division des bands, la stratégie à l’intérieur de chaque idéologie, le développement du conflit, les conséquences (les “promenades”, les “topos”, l’exil,…).

On peut trouver, sur les films, des histoires réelles -comme celle de Sánchez Mazas; on peut analyser le contexte des affrontements sur les grandes villes -ce qui se passe avec les vélos imaginés par Fernán Gómez; on regarde la lutte idéologique et la baraka d’un chef; on ressent la révolution; les discours contre le fascisme sont bien évidents. Et les représailles n’ont pas fin au bout de la guerre.

Quelques soldats de Salamine parlent la langue des papillons; les vélos sont pour l’été et l’automne de Madrid, pendant que Salamanque se bat en discours idéologique, pendant que le band républicain se vide de son sang; les représailles vont continuer longtemps, et les tournesols aveugles voudraient chercher la lumière, la liberté, le respect de la mémoire.

Eólicas

Un 14% da potencia eólica instalada en España está en territorio galego. Xunto con Navarra, representan as dúas CCAA con maior densidade eólica da Península Ibérica. Desde finais do s. XX (o plan sectorial eólico de Galicia foi creado en 1997), a enerxía do vento é un dos máis prezados bens da comunidade galega, e máis de 4.000 aeroxeneradores braceaban na nosa terra en 2019 (un por cada 675 habitantes; no concello de Muras, 1 por cada 2 habitantes), concentrados en máis de 170 parques (e hai en proxecto instalar uns 275 máis); ao final pode haber ben máis parques ca concellos.

A eólica foi a primeira fonte de xeración eléctrica en España en 2021, acadando máis do 23% do total da produción no país; xa superou á produción de enerxía nuclear. España é o segundo país europeo por potencia instalada, tras Alemania, e o quinto do mundo tendo en conta aos líderes do ránking (Estados Unidos, China e India). En total, hai máis de 1.200 parques eólicos espallados polo territorio.

A produción desta enerxía acada habitualmente o seu pico no mes de novembro, cando soe haber máis refachos de vento. O verán, con agosto á cabeza, atópase, pola contra, como a estación de menor produtividade. Unha das características de todas as enerxías renovables é, sen dúbida, a súa estacionalidade e irregularidade, vencellada ás condicións climáticas.

A produción eólica, malia favorecer o desenvolvemento sustentable e reducir a nosa dependencia dos combustibles fósiles, ten tamén desvantaxes por mor do seu grande impacto ambiental (cada vez máis, as alturas dos aeroxeneradores increméntanse, e os rotores teñen diámetros que sobrepasan os 150 m.). A “industrialización do monte” en Galicia, por exemplo, provoca unha excesiva concentración de parques en determinadas áreas como as serras septentrionais (Xistral, Capelada,…), nas que o “colapso ambiental” empeza a ser significativo. A constitución de plataformas veciñais contra da instalación de novos parques é un exemplo da oposición social a unha enerxía que, para construir turbinas, pás e torres precisa tamén do uso permanente de combustibles fósiles.

…E máis seca

A secuencia dun outono de 2021 escaso en precipitacións -que continúa nos primeiros meses do inverno de 2022- lévanos a unha situación de seca meteorolóxica -avivada por un anticiclón persistente e estable- e seca hidrolóxica, que se fai sentir nas reservas de auga encoradas: na sexta semana de 2022, os pantanos gardan un 25% menos de auga encorada do que foi habitual en España nos últimos 10 anos.

A situación non é semellante en todas as cuncas, xa que as do Cantábrico oriental e País Vasco recibiron aportacións de frontes do NL, con nevaradas incluídas, que lles axudan a manter os niveis habituais nesta época. Por contra, o SO peninsular, xunto coa metade O, resíntense da ausencia de frontes atlánticas que bañasen estas terras máis a cotío.

España é un país mediterráneo sometido a secas periódicas, que avivecen co quecemento global e poñen en risco o incremento de lumes forestais. Nun gráfico publicado por Dominic Royé observamos a evolución das secas no noso Estado no período 1961-2021. As áreas especialmente afectadas polas secas eran tradicionalmente o interior peninsular e o Mediterráneo; pero cando estas son severas, atinxen tamén ao cadrante noroccidental. De feito, Meteogalicia ten publicado resultados de precipitacións acumuladas e mensuais de distintos lugares de Galicia, nos que é evidente a situación de ausencia de chuvias estacionais de outono-inverno con respecto a anos precedentes; e iso acontece óllese o confín que se olle: A Coruña, Vigo, Serra do Eixe ou Sarria.

Échec du régénérationnisme et crise

Par conséquence de la défaite coloniale de 1898, quelques intellectuels et écrivains (génération de 98, les régénérationnistes comme Costa) enquêtent sur les racines du problème et essayent de proposer des solutions. Plus tard, les politiciens prennent aussi des mesures pour régénérer le système corrompu de la Restauration. Est-ce qu’ils auront du succès?

Premièrement, les conservateurs de Maura proposent “la révolution par le haut”: réforme de l’administration locale, rapprochement des partis régionalistes, autorisation du droit de grève,… Mais les incidents de la Semaine Tragique à Barcelone, avec des protestations contre le recrutement de soldats pour envoyer au Maroc, font finalement tomber le gouvernement. L’exécution de l’anarchiste Ferrer i Guardia devient un scandale international et le bloque des gauches provoque la chute de Maura.

Suite à l’alternance traditionnelle, les libéraux de Canalejas essayent aussi des mesures régénérationnistes: sécularisation de l’État par la voie de la “loi du cadenas”, lois sociales de protection du travail, progressivité des impôts,… L’assassinat de Canalejas paralyse les réformes, bien que le gouvernement Dato, en pleine Grande Guerre, signe le décret de création da la Mancomunitat de Catalunya, un organisme qui va décider sur les actions de gouvernement à la Catalogne. La période 1914-1917 représente aussi un moment d’essor économique, car l’Espagne profite des demandes des puissances engagées au conflit armé.

En 1917, la crise arrive en Espagne; la malaise augmente du point de vue politique (l’Assemblée de Parlementaires convoquée à Barcelone demande la convocation d’élections à Cortès Constituantes), militaire (les Juntes de Défense se mobilisent pour revendiquer des solutions professionnelles autour de la promotion interne et les salaires), sociale (l’UGT fait la convocation d’une grève générale à cause de l’inflation et les mauvaises conditions de vie des ouvriers; la CNT s’adhére). La “solution” des troubles vient de la main de gouvernements de concentration, bien que le régénérationnisme échoue par le moment.

Le contexte international de triomphe de la révolution en Russie annonce une période difficile (le “triennat bolchevique” représente une augmentation féroce du nombre de grèves, et déclenche l’affrontement des entrepreneurs et des ouvriers, le lock out, le pistolérisme,…). Enfin, est-ce que le régénérationnisme sera capable de s’incarner sur un vrai “chirurgien de fer” comme Joaquín Costa avait prévu?

Terremotos galegos

Un día despois da actuación de Tanxugueiras nas semifinais do Benidorm Fest, o fondo mariño tremou fronte a Corrubedo, con dous terremotos de magnitude 3.7 e 4.6 na escala Richter -este último de intensidade IV- en apenas unha hora. Son magnitudes que se manifestan no movemento de obxectos e son perceptibles en situacións de repouso -sobre todo no interior de vivendas, a certa altura.

Ata estes tempos, os terremotos que máis sona tiñan na nosa comunidade -na que se di que é improbable que teñamos sismos superiores a magnitude 7- eran os de hai un cuarto de século no triángulo Becerreá-Triacastela-Sarria. En 1997 acadouse un tremor de magnitude 5.1 en Triacastela, e outro con epicentro en Baralla -ese mesmo ano- de 4.9. Os rexistros recollen outro sismo en Becerreá en 1995, de 4.7, e tamén un terremoto en Pontevedra en 1920, con magnitude 4.7; mais está claro que no ránking xa se achega o experimentado hoxe ás 15:44 (hora local).

Moreas de galegas e galegos teñen pataleado polo que se considera tongo na votación da primeira semifinal do Benidorm Fest, pero de seguro que esa non é a causa destes tremores aos que estamos pouco acostumados. Unha vez máis, son consecuencia do reaxuste de placas e microplacas, de fracturas e fallas. O punto concreto dos sismos tivo lugar no extremo da plataforma continental, xa no talude.

A teoría da tectónica de placas amósanos que vivimos nun planeta con continua actividade xeolóxica. As erupcións volcánicas e os movementos sísmicos así nolo lembran. Esta teoría é o modelo científico que se desenvolveu a partir daquela hipótese de Wegener da “deriva continental”. Por certo, ¿sabiades que Wegener casou coa filla de Köppen?

• Un artigo fala da rotación de África como causa última.

• E que nunca falle o humor de Davila.

Decapitados

As estatuas públicas son símbolo de poder e memoria. Lembran a persoeiros que encarnan efeméredes, que amosan ideoloxías, que honran feitos e pensamentos. Cando a sociedade se revolta contra elas, revóltase contra a súa simboloxía. Están aí, como branco da protesta popular; cando pasan desapercibidas, son simplemente un elemento da paisaxe, anónimas e ignotas.

Desde épocas antigas, loitar contra a memoria das representacións públicas comportou martelar epitafios e destronar efixies. A damnatio memoriae dos romanos xa fora adoptada polos antigos exipcios. En 2020, a explosión mundial de protestas contra as representacións de persoeiros que poidesen resultar emblemas da opresión e da desigualdade (navegantes, conquistadores, negreiros, explotadores,…) foi desencadeada ao abeiro do movemento internacional BLM (Black Lives Matter). E entón cuestionouse -como xa se tiña feito desde a caída de reximes autoritarios considerados opresores- a presenza das estatuas de heroes na vía pública.

Peio H. Riaño condúcenos, en Decapitados, a un paseo pola caída de líderes e notables que xa non ofrecen unha iconografía democrática en prazas e avenidas. As súas imaxes cuestiónanse, derrúbanse, viólanse. Desde Lenin a Sadam Husein, desde Robert Lee ata Cristóbal Colón, pasando por Rhodes, Mao Zedong e Franco, as esculturas públicas son atacadas e retiradas pola foule que xa non as quere ver. Estas esculturas parecen levar impreso o ba que imbuía forza nos vultos redondos funerarios exipcios: tumbalas equivale a abater a súa alma. Se non, que llo pregunten a Nazarbayev en Kazajstán, que nestes días cae diante da furia popular.

• Olla referencias de #Decapitados.

Ñamérica

Hai 50 anos que se publicou “Las venas abiertas de América Latina”, de Eduardo Galeano, obra capital que denunciaba o colonialismo e neocolonialismo como bases do atraso dun amplo territorio que USA considerou unha vez tras doutra unha especie de “patio traseiro”. Aquel relato necesitaba crítica e aggiornamento…

Martín Caparrós busca a esencia do continente americano que fala español en #Ñamérica, un libro que combina as definicións de conxunto coas perspectivas urbanas máis impactantes e recentes dun territorio que vai de Miami a Bos Aires, de Caracas a México, de Managua a Bogotá,…

Ñamérica é herdanza colonial, crioula e cunha crecente reivindicación indixenista -malia que as estruturas de poder siguen amosando un forte contraste entre elites e oprimidos; Ñamérica é continente violento, masacrado polas mafias da droga e as guerrillas opositoras; Ñamérica sigue a ser de espírito predominantemente católico, malia que o evanxelismo ofrece novas expectativas a unha poboación desigual; Ñamérica berra contra o machismo, ben que esta herdanza colonial xermola no tradicionalismo; Ñamérica exporta materias primas e reguetón, sacude as pistas de baile con ritmos ben distintos e distantes; Ñamérica é escenario da loita entre neoliberalismo e populismo, agora que as vellas ditaduras -non todas- declinan.

Ñamérica pasou de ser unha sociedade agraria e mineira a un espazo ateigado de ranchitos e vilas miseria, cunha poboación urbana chea de contrastes de oportunidades, de loitas que evidencian a crecente desigualdade. O continente reivindica un maior protagonismo, mais mantense baixo o control das economías mundiais predominantes, non gaña pulo industrial e expulsa migrantes. Velaí está, con cidades en eclosión como El Alto -cheas de novos ricos que manteñen tradicións ancestrais- e cidades históricas que buscan reconversión turística, como A Habana; cidades de tango e cidades de poesía, de supervivencia e de manifestación, tal e como Caparrós nolas amosa.

Xigantes asiáticos

Xapón, China e India son tres xigantes económicos en Asia. Cada un deles tivo, ten ou terá o seu momento de esplendor.

Xapón, modernizado desde a Revolución Meixí, a finais do século XIX, chegou a converterse na segunda maior economía do mundo en 1978, tralos USA. Pero a burbulla económica impulsada polo crecemento excesivo do índice Nikkei estourou a comezos do s. XXI. Unha grande dificultade que ten este Estado para manterse na cabeza da economía mundial é a súa tendenza ao profundo declive demográfico (en 2050 haberá máis persoas maiores de 80 anos ca nenos en Xapón), non compensado pola inmigración -da que os xaponeses desconfían. Outro problema pode ser non ter acadado unha verdadeira paz cos seus viciños, especialmente no caso de Corea do N.

Moito se ten escrito sobre cando China adiantará aos USA para converterse na maior potencia económica mundial: 2015, 2020, 2025,…? Se ben China medra máis en PIB cada ano ca os USA, este último país mantén aínda un PIB p.c. ben superior (China ocupa o posto 73º no mundo en 2019). Aínda que China é o país máis poboado do mundo, en breve será superado pola India en efectivos demográficos. Pero China tamén ten problemas de futuro: renunciou á súa política de fillo único en 2015 polo avellentamento da poboación; os recursos petrolíferos e de gas natural son francamente insuficientes; a contaminación hídrica está moi extendida; moitas zonas rurais chinesas carecen de instalacións sanitarias modernas.

India superará a China en habitantes na década de 2020. O desequilibrio entre sexos -por mor do aborto selectivo de nenas- acada un valor de 1,12 varóns por muller (en China é 1,15; no mundo, a media establécese en 1,06). India e China están no posto 80 de corrupción no mundo, dunha lista de 180 -ben que India é unha democracia e China un país autoritario; a fenda entre ricos e pobres é moi severa (en India está o rañaceos Antilia, de 27 plantas -completado en 2012, a residencia privada máis cara do mundo). Mentres China mantén un control férreo sobre Internet, grandes logros tecnolóxicos en USA son levados a cabo por enxeñeiros indios. Entre China e India hai un conflito latente pola fronteira himalaia… É de esperar que non estoure!

Estes tres Estados albergan 2.400 millóns de persoas, un terzo da poboación mundial. E parecen transicionar de cara a conseguir un posto ben alto no conxunto das economías mundiais.

Sustentable?

414 ppm. de dióxido de carbono na atmosfera. Xa nos advertíu James Lovelock hai anos de que non sabemos como pode responder Gaia a partir da concentración de 400 ppm.

1,5 ºC ten aumentado a temperatura media do planeta entre 1850 e 2020. Xa nolo exemplificou Ed Hawkins coas súas warming stripes. Por moito que se amosen, seguirá habendo negacionistas.

COP26 en Glasgow. Xa van 26 cumios da ONU sobre cambio climático antropoxénico, e agora os líderes mundiais reúnense na terra de David Farrier. De seguro que non terán aprendido moito das súas pegadas.

E velaí xurde a figura extraordinaria de David Attenborough, cun discurso vibrante, en puro éxtase. ¿Será quen, coa súa oratoria intrépida, de mobilizar as conciencias de gobernantes e cidadáns? O punch de Greta Thunberg transmútase en polite speech dunha xeración que prega polo futuro dos xoves. E entusiasma ver que as grandes ideas de futuro xurden de nonaxenarios e centenarios; velaí está o optimismo incandescente de Lovelock co seu Novaceno.

Angels Unawares

A migración está no ADN do ser humano. Este leva desprazándose desde que Sapiens partíu de África. Os desprazamentos téñense incrementado no século XXI, e novas categorías de migrantes e migracións xurden.

Coincidindo coa celebración do 105º aniversario do Día Mundial dos Migrantes e Refuxiados, en setembro de 2019, o Papa Francisco inaugurou na Piazza de S. Pietro do Vaticano unha escultura do canadiano Timothy P. Schmalz. Trátase dunha balsa de bronce na que se arremuiñan personaxes de épocas históricas e culturas diferentes, baixo unhas ás de anxo que os aglutinan. A obra leva por título “Angels Unawares” (anxos sen sabelo), e está instalada na marxe esquerda da columnata de Bernini.

A obra de Schmalz é un conxunto abigarrado -de máis de 140 individuos; expresa as condicións de amoreamento en que moitos migrantes chegan aos países do Norte ou moitos refuxiados viven en campos custodiados por ACNUR. Parte dunha reflexión da Epístola aos Hebreos (13:2), de S. Paulo, con vontade ecuménica. Máis alá do significado relixioso, Angels Unawares é un catálogo realista de arquetipos humanos, tratado con moita expresividade e realismo.

Libéraux et régences

Les idées libérales se répandent en Espagne du moment de la convocation des Cortès de Cadix. L’idéologie libérale est à la base de la Constitution de 1812, remise en place pendant le Triennat Libéral -bien que la division interne des libéraux force l’apparition de deux groupes: modérés et exaltés. Comment le libéralisme va s’installer au pouvoir pendant les régences?

La Révolution libérale espagnole s’étend de 1834 à 1843; le régime libéral fondé sur le parlementarisme se consolide, suite à des luttes politiques et militaires, aussi que des mobilisations populaires. Cette période est inaugurée par l’éclatement d’une guerre civile, fruit d’un problème de succession; en réalité, elle cache une véritable lutte idéologique entre ceux qui, défendant les droits d’Isabel II (les “cristinos”), plaident pour l’implantation du constitutionnalisme, et ceux qui, fidèles à la cause de don Carlos, se battent pour la conservation d’une monarchie absolue.

Les élites libérales qui se retrouvent à la tête de l’État aux côtés de la Régente María Cristina, se mettent à construire l’édifice étatique fondé sur la liberté -éloigné des deux extrêmes idéologiques: d’un côté l’absolutisme, et de l’autre l’utopie insurrectionnelle incarnée par le premier libéralisme de 1812. Alors, le Statut Royal de 1834 se consolide comme charte octroyée basée sur un suffrage censitaire très restreint et système bicaméral qui n’accepte pas la souveraineté nationale.

Par opposition aux modérés, les libéraux progressistes utilisent la mobilisation populaire et l’intervention militaire afin d’obliger la régente à remettre en place la Constitution de 1812, suite à la “sargentada” de La Granja. En 1837, la promulgation de la nouvelle Constitution progressiste élargit le corps électoral, mais le système continue avec les bases bicamérales et censitaires. Le ministre Mendizábal signe le Désamortissement écclesiastique afin de nourrir les caisses de l’État et affronter la fin de la guerre carliste. La législation démantèle définitivement l’Ancien Régime économique, qui va s’affirmer plus tard au moment de signer un accord de libre échange avec la Grande Bretagne (selon le modèle “laissez faire, laissez passer” introduit par B. Constant).

Mais les modérés gagnent les élections de 1838, et ils proposent une nouvelle réforme administrative afin de contrôler la direction des communes. L’alternance politique des deux bands n’empêche pas la consolidation d’un régime libéral qui obtient la victoire contre les carlistes à Vergara. Finalement, le libéralisme va-t-il se consolider comme idéologie exclusive du règne d’Isabel II?