Technique

La technique désigne un savoir-faire dont la mise en oeuvre permettra d’obtenir un résultat déterminé; elle renvoie aussi aux outils comme procédés servant à améliorer les facultés humaines ou ajoutant des propriétés au corps humain en recourant à des objets ou à des forces naturelles. La technique est aussi l’application pratique de la science.

Selon Aristote, l’homme est le plus intelligent (et donc le meilleur) des êtres vivants grâce à l’outil naturel qu’est la main, cette thèse s’établissant selon le syllogisme suivant:

L’idée selon laquelle la technique éloigne le sujet humain de la nature a été notamment défendue par Heidegger. Selon l’auteur, il y a un paradoxe de la technique et, plus précisément, de l’outil: l’outil est ce qui permet d’exploiter ou, au moins, de maîtriser notre environnement naturel, donc l’outil s’oppose à la nature; mais l’outil provient de la nature, donc sans la nature, aucun outil ne pourrait exister.

Est-ce que la technique éloigne-t-elle le sujet humain de sa nature? Ce problème se trouve décrit par Georges Friedmann dans son ouvrage Problèmes humains du machinisme industriel (1946). L’auteur distingue la valeur de droit de la valeur de fait de la technique. La valeur de droit est la valeur que la technique devrait avoir dans l’idéal, c’est-à-dire, qu’elle devrait participer au développement et à l’amélioration des facultés humaines; la valeur de fait, en pratique, exige toujours à l’humain de dépenser sa force physique. En somme, du fait de la technique, le sujet humain devient un instrument au sein d’un système qui le dépasse et qu’il ne contrôle plus.

Devant la techique, il y a des philosophies qui proposent la technophilie et d’autres qui mettent en place la technophobie.

La technique ne cesse pas de progresser; elle perdure dans le progrès. La technique a permis d’améliorer les conditions de vie d’un certain nombre d’êtres humains; la philosophie du positivisme encourage ce progrès. Par contre, d’autres philosophes se posent la question des dangers du “règne technique” et de la technocratie, On peut se rappeler de la citation d’Einstein: “Le progrès technique est comme une hache qu’on aurait mise dans les mains d’un psychopathe.” [*]. Alors, le progrès est un mythe?

Des vidéos: Hannah Arendt: l’outil et la machine / La technique / Fiche-notion / Comment l’intelligence artificielle révolutionnera-t-elle la santé? / Transhumanisme / Pourquoi l’intelligence artificielle a besoin d’éthique? / Serons nous remplacés par des intelligences artificielles?

AI: more than human

A intelixencia artificial está cada vez máis presente nas nosas vidas. Os vellos mitos do Golem, Frankenstein, os deuses kami… deron paso a investigacións que implementaron códigos binarios, algoritmos e máquinas como Enigma. Precursores como Ada Lovelace e Alan Turing están dentro do período de incubación da AI contemporánea.

A idade dourada da AI (1956-1973) -expresión acuñada por John McCarthy en 1956 como “ciencia e enxeño de facer máquinas intelixentes”– anticipa o momento en que esta nova tecnoloxía se difunde na nosa sociedade de xeito masivo: o supercomputador Deep Blue de IBM gañoulle ao xadrez a Gari Kasparov en 1997; Watson venceu no Jeopardy! en 2011; Siri está activa en iPhone desde 2011; Alpha Go derrotou ao campión de Go coreano Se-Dol en 2016.

A meirande parte dos empregos que estarán a disposición en 2030 non existen hoxe en día. O presente e futuro da intelixencia artificial aplicaranse á medicina, ao lecer, á planificación urbana, á preservación e coñecemento de ecosistemas, á industria automobilística… Affectiva, Aibo, CRISPR, Deep Dream, Hatsune Miku, The Line ou Synthetic Apiary son bos exemplos. O que esixirá este emprego expansivo da intelixencia artificial é unha reflexión sobre o seu papel na sociedade e os límites éticos a impoñer ao uso da mesma.

Robots

“Máis alá do humano”, dicíanos Lovelock, atopamos os robots. A obra teatral “R.U.R.” (Robots Universais Rossum), de Karel Čapek, introducíu este termo nas nosas vidas, en 1920. O neoloxismo de Čapek derivaba dunha verba checa que significa “traballo forzado”. A verba “robot” sobrevivíu para designar máquinas de apariencia humanoide, mais semellantes aos escravos no seu comportamento.

Cando pensamos en robots, coidamos que teñen un defecto fundamental: carecen de algunha cualidade humana elemental (alma, empatía, imaxinación,…). Estivo Data ás portas de sobrepasar eses límites, mais “un robot non pode facer dano a un ser humano” (1ª lei da robótica, proposta por Asimov).

O futuro Novaceno quizás nos teña deparada a existencia de cíborgs con velocidade e potencia de pensamento superiores aos humanos. A intelixencia artificial avanza a pasos axigantados, é máis que humana. E quen sabe se convivamos nun mundo imaxinado polo poeta Richard Brautigan en 1967, cando escribíu “All Watched Over by Machines of Loving Grace”:

(…) of a cybernetic meadow
where mammals and computers
live together in mutually
programming harmony
like pure water
touching clear sky.

I like to think
(…)
where we are free of our labors
and joined back to nature,
returned to our mammal
brothers and sisters,
and all watched over
by machines of loving grace.

Certo que ese futuro non deixa de plantexar enjeux éthiques.

Adriático

Hai un mar en Europa que imbrica -desde tempos pretéritos- Oriente e Occidente. Exténdese entre Italia e o conglomerado eslavo-otomano que se acrisolou na antiga Iugoslavia. É o #Adriático, o mesmo que noutra época servira de daga bizantina e despois vise medrar o poderío veneciano.

Cúmulo de influencias e contrastes, o Adriático fusiona etnias e relixións, xeitos de vida complementarios e distantes. É unha metáfora do encontro e da rivalidade, da Europa que é e da que está por vir. Quen sabe se a UE será quen de acoller e amalgamar tanta diversidade. Robert Kaplan advírtenos que será necesario.

Nun libro que mestura a viaxe coas referencias literarias, históricas e xeopolíticas, o xornalista estadounidense amósanos a beleza de cidades como Rímini, Rávena, Trieste ou Dubrovnik, mais tamén as realidades de Podgorica, Tirana ou Durrës. É un paseo pola fronteira entre dous mundos que deben estar condeados a entenderse… Non vaia ser que o Adriático se convirta tamén no borde da influencia rusa, agora que xa é a punta de lanza da nova ruta da seda chinesa.

#Rusia

O “mundo ruso” proposto por Putin é a base ideolóxica sobre a que a autocracia do vello imperio trata de xustificar a invasión de Ucraína. #Rusia debátese entre Oriente e Occidente; en tempos de Catarina II foi quen de encadearse a Occidente, nos nosos tempos inclínase cara ao Heartland que se agocha dos valores liberais e tece con China unha alianza desigual: China manda, Rusia aporta enerxía e materias primas.

A Rus de Kiev, irmá do imperio bizantino, herdeira da ortodoxia, é o bloque territorial orixinario -na Plena Idade Media- do futuro Imperio Ruso, o corazón dun espazo xeográfico exposto ás invasións de mongois e ataques que proveñen da chaira europea. De Kiev, o control pasou a Moscova, e, a partires do século XVI, a autocracia afirmouse -moi especialmente con Iván o Terrible- como estilo de goberno en Rusia.

O imperio mantivo a servidume ata 1861, non sementou os alicerces dun sistema político representativo ata comezos do século XX; o control centralizado do poder permaneceu con Stalin, en plena expansión do bolxevismo. O ADN ruso tende ao autoritarismo, con escaso desenvolvemento da sociedade civil; agroma en cada afirmación mitolóxica dunha Nai Patria en nome de quen sacrificar soldados e disidentes; xustifica unha visión da historia chea de rancores. Rusia nunca foi un Estado-nación; pasou do Imperio á URSS, e non se acomodou a un espazo natural que sempre anceia as fronteiras doutrora.

Orlando Figes cóntanos, na súa “Historia de Rusia”, como se teñen forxado os mitos da Rusia actual, unha anocracia expansiva que recrea teimas dun pasado violento e centralizador. E faino, como sempre, cunha prosa envolvente e explícita, motor de reflexións intensas.

Quo vadis, Rusia?… Cabería preguntarse a estas alturas do século XXI.

Identité

Qui suis-je ? Quelle est mon identité ? Qu’est ce qui fait mon identité ? Ce sont des questions courantes. Même on invoque l’identité sexuelle, religieuse, culturelle. Certains insistent sur l’identité, « l’ADN », de leur entreprise ou de leur institution. La question de l’identité est partout. Au niveau de la philosophie, l’identité « personnelle » est un thème important. La légende du bateau de Thésée illustre cette question.

Les fonctions cognitives de l’humain ce sont les capacités de notre cerveau qui nous permettent d’être en interaction avec notre environnement : elles permettent de percevoir, se concentrer, acquérir des connaissances, raisonner, s’adapter et interagir avec les autres.

La personnalité implique le sujet, la conscience [et l’inconscient, ce qui échappe à la conscience] et la sexualité. Donc, les études de genre impliquent fixer l’attention sur l’égalité et la liberté des sexes.

Des vidéos: John Locke, le bateau de Thésée et le problème de l’identité / Le paradoxe de l’identité personnelle / Tout ce qu’il faut savoir sur la lettre à Ménécée d’Épicure en 8 minutes (bonheur et désirs) / Histoire de la personnalité / How language shapes the way we think / La transformation du cerveau au fil de la vie / Les notions de sexe et de genre / Le gender mainstreaming / C’est quoi le patriarcat ? / Le féminisme, c’est quoi? / Comment Simone de Beauvoir a écrit “Le Deuxième Sexe”

Blues para Terra

Habitamos no planeta azul –planeta Océano como nolo describíu Javier Peláez hai poucos meses- que Carl Sagan nos pintou como unha bóla no medio do Universo -para facernos conscientes da nosa insignificancia e revelarnos unha humildade que é precisa como especie desde que Darwin nos puxo nos elos da evolución. Este planeta Terra, maioritariamente auga, está a padecer un sobrequecemento extraordinario por mor do consumo de combustibles fósiles e a emisión de GEI nocivos para a nosa atmosfera, malignos tamén para a nosa existencia. O Antropoceno ten modificado as condicións climáticas: incremento da temperatura media, sobrecarga de emisións de dióxido de carbono, desastres asociados a extremos meteorolóxicos, riscos de extinción masiva da biodiversidade, mesmo a supervivencia humana ameazada.

Desde a perspectiva dun científico instalado en Houston -capital mundial do mercado petrolífero, Juan Fueyo escribe con paixón sobre as ameazas do cambio climático antropoxénico. E advírtenos: non se trata de manter un nivel de vida por enriba das nosas necesidades, non é cuestión de seguir fiándoo todo a un crecemento económico sen límite, non hai que pensar de xeito egoísta nas xeracións que habitamos este planeta hoxe en día; trátase, máis ben, de preservar a vida para o futuro, evitar a desertificación masiva, renunciar a distopías do tipo Mad Max, convivir co decrecemento económico activo e esixir ás autoridades políticas compromisos de base sobre a conservación do medio ambiente. A loita das xeracións máis novas -das que Greta Thunberg é representante ben significada- debe facernos reflexionar sobre a nosa dependencia do petróleo e carbón como sociedade. E tratar de poñer remedio… Porque a natureza poderá resistir sen nós (xa nolo contaron Weisman e Flyn), pero nós non iremos a nengures sen as plantas (tamén nolo advertíu Mancuso).

En tempos de crise climática, bo será que os programas educativos se fagan eco da ciencia do cambio climático; que todos os partidos políticos implementen medidas ecolóxicas de compromiso; que as conciencias individuais reflexionen sobre como modificar o noso papel de homo contaminatus (abuso dos plásticos, da enerxía non renovable, dun estilo de vida agresivo coa natureza,…); que o planeta se preserve de nós -quizás a nosa civilización non sobreviva. Ou será a protesta social –embadurnando de tomate obras de arte significativas, enchendo de pintura os concesionarios de coches de marca,…- activa a que nos levará a tomar conciencia?

O estilo de Fueyo é directo e veloz, impactante e apocalíptico. Semella que só con predicións milenaristas o mundo poida tomar conciencia. En breve, a ONU pronostica a existencia de 8.000 millóns de Sapiens sobre este planeta azul, que pode acabar sendo o vermello Marte -para o que Sagan tamén escribira o seu blues, a súa canción triste. Con apoio de múltiples citas literarias, Fueyo non esquece a súa formación científica, e non deixa de acudir a especialistas no tema (María Neira, David Quammen, Elizabeth Kolbert) para advertirnos do risco de expansión de pandemias, como xa fixera en Viral.

• Consulta extractos de #BluesPlanetaAzul.

Illas do abandono

A natureza resistirá aos humanos. Se algo semellante a nós non poderá subsistir unha vez que a radiación solar aumente, quizás o planeta nos sobreviva. Mesmo agora, a natureza sobreponse á infausta e degradante acción humana: as vacas involucionan en Swona, a fauna coloniza Chernóbil, os corais repoboan Bikini.

As paisaxes post-humanas flúen: os bings de Escocia xeneran ecosistemas sustentables, a flora invasora de Amani expándese, mesmo unha fraga medra na antiga terra masacrada de Verdun [*]. A natureza reponse e supera os destrozos do Antropoceno. ¿Por que non ha de sobrevivir á nosa especie?

Cal Flyn [*] paséanos por espazos que sufriron accidentes nucleares, abandonos, sepulturas de lava, sobreexplotación e lume industrial. Neles, a vexetación anóvase, a fauna adáptase, a contaminación ataca e non mata. O planeta sofre e rebélase, sobrevive. Mesmo cando non queda esperanza, a xente debe reinventarse e adaptarse a contornas como Slab City.

#IllasDoAbandono propón unha aproximación positiva ao ecoloxismo. Deixar espazos abandonados nos que os ecosistemas se rexeneren pode ser tan beneficioso como protexer áreas naturais do impacto de Homo Sapiens. A natureza sempre volve, aínda que as nosas pegadas se manteñan por tempo. Gaia sobrevivirá, por moito que ás veces se comporte como Medea.

Sneakers

Coa excusa da volta ao mundo dunhas zapatillas de deporte, Wolfgang Korn afonda nos paradoxos e desigualdades da globalización [mapa], na que novos actores -en especial China- descentralizan a súa produción e acaparan terras (land grabbing) en África, practican o neocolonialismo (Chináfrica -ver mapa e video) e imitan produtos occidentais hipervendidos por mor de estratexias de marketing agresivas.

Como telón de fondo, Korn leva a cabo unha investigación que se detén nas pésimas condicións de traballo e salariais dos zapateiros etíopes; o berce da humanidade conta con excelentes artesáns que cobran a cuarta parte do salario mínimo chinés (en África nin de SMI se pode falar). As expectativas de mellora agolpan ao precariado africano cara a Europa, seguindo rutas de migración clandestina controladas por mafias e que se atopan de bruces coa vixiancia comunitaria no Mediterráneo.

O autor defende a necesidade de promover un comercio xusto que permita o crecemento económico dos máis desfavorecidos: os países menos desenvolvidos reciben máis cartos dos seus emigrantes ca da propia axuda oficial ao desenvolvemento promovida polos países máis ricos. O nivel de corrupción de moitos estados africanos aboca á axuda oficial a petos de políticos que malversan e non loitan polo progreso dos seus propios pobos.

O continente africano non cesa de medrar. Malia o descenso das taxas de fertilidade nos últimos anos, 1.400 millóns de persoas viven alí; a cuarta parte de toda esa poboación albérgana Nixeria e Etiopía. Con recursos e man de obra abundantes, a falla de capitais e tecnoloxía son hándicaps severos para medrar. E velaí que xurden os intereses de novas potencias por “axudar”: nas últimas dúas décadas, ata 4 millóns de chineses se teñen instalado en África.

Nature humaine

Est-ce que le sujet humain a une place particulière au sein de la nature? (Peut-être la nature ce soit un beau tableau de Friedrich).

La biologie, science apparue au début du XIXème siècle, essaye d’identifier les caractéristiques communes à tous les êtres vivants. La recherche au niveau de la microstructure ont permis la découverte de la théorie célulaire; finalement, on réduit les propriétés des cellules aux propriétés physicho-chimiques de la matière. Cet écueil de réductionnisme a été surmonté avec l’émergence de la génétique, qui a mis en évidence la transmission des caractères héréditaires.

L’interrogation sur la place du sujet humain au sein de l’ensemble des êtres vivants a mené à quelques théories opposées comme le fixisme (Cuvier), le transformisme (Lamarck) et l’évolutionnisme (Darwin * -et **-).

La conjugaison entre dimension naturelle et non naturelle du sujet humain s’opère par le biais de la notion de culture. Hegel soutient que le sujet humain se définit notamment comme conscience de soi pratique, reposant sur l’interaction qu’il entretient avec son environnement. Chez l’être humain, il y a une activité pratique qui consiste à transformer son environnement.

• “L’humain”, d’après Nicolas Go [nuage de mots]. [Petite présentation].
• L’évolution et nos “cousins”.

• Des vidéos: Les vaches sauvages de Swona / Le grand mystère de l’évolution / Une espèce à part / Êtes-vous rationnel? / “Homo homini lupus” / “L’homme est un roseau pensant“ / L’existence humaine et la culture / Qu’est-ce qu’un être humain?

Enjeux philosophiques sur les ODD

Les Objectifs de Développement Durable (ODD) proposés par l’ONU impliquent questions comme la justice, l’égalité et la protection de l’environnement.

L’égalité [*]est au principe même de l’idéal démocratique et révolutionnaire. Et on voit bien que les inégalités sociales ne cessent de croître. Sur la loi, l’égalité de droit est proclamée; en réalité, déjà Rousseau dénonçait les inégalités sociales, mais c’est juste que les individus soient égaux (le christianisme prend cette idée). Pour rendre juste la représentation politique, on peut affirmer un principe d’isonomie ou bien le principe principes de justice distributive, du type « à chacun selon sa nature ou ses aptitudes » (Platon), ou bien un autre -marxiste- de distribution « à chacun selon ses besoins ». A travers la référence au mérite, le principe d’égalité se mâtine d’une dose de liberté : elle repose en effet sur la promotion de  l’esprit d’initiative, d’autonomie,  et de responsabilité de chaque individu.

Quant à la protection de l’environnement, la position des différentes théories opposent une vision anthropocentrique (héritée des philosophes classiques comme Descartes et Kant -avant le XIXème siècle- qui mettent l’être humain au-dessus de la nature) à une autre éconcentrique plus récente. L’idée de la préservation de la « nature » est née durant le XIXe siècle. Depuis longtemps, on savait protéger des ressources et aménager l’environnement, mais c’est durant la révolution industrielle que s’opère un profond changement de perspective: on prend conscience de la nécessité de protéger la nature des progrès même de la civilisation. Les idées de sauvetage prospérent notamment aux USA, là où l’estimation du wilderness provoque la création des premiers Parcs Nationaux.

Un certain type de nihilisme encourage aujourd’hui le courant de la collapsologie, mais on ne doit pas renoncer à l’idée d’agir afin de solutionner les problèmes mis en place par l’action humaine pendant l’Anthropocène.

Conscience

Nos usages de la notion de conscience sont multiples: conscience politique, sociale, professionnelle, religieuse, etc. Un grand nombre de ces usages nous renvoient à l’idée de la conscience morale (*), c’est-à-dire, la conscience humaine se rattachant à des jugements de valeurs; la conscience morale est comme une voix intérieure accompagnant nos actes. Par contre, par la conscience psychologique l’individu prend act de son rapport avec la réalité extérieure; par sa conscience psychologique, le sujet se réfère à ses pensées et aux représentations des faits.

Descartes nomme pensée “tout ce qui est tellement en nous, que nous sommes immédiatement connaissants”. Descartes soumet les données de la conscience à un doute méthodique. Ce doute n’épargne rien excepté ce qui conditionne le fait même de douter: je pense, donc je suis. Dans la philosophie cartésienne, la conscience se définit comme une substance (âme): elle se différencie de la matière et elle se suffit en qualité de fondement de la pensée.

Nietzsche, dans Le Gai Savoir (*), remet en cause la plupart des thèses défendues par Descartes.

• Ce qui concerne l’être humain… La conscience (1 et 2).
• La conscience est-elle un organe?
• On révise le moment clé du film Le show de Truman.

• Des vidéos: Le cogito de Descartes / C’est quoi l’intelligence artificielle? / L’inconscient / Humains-machines / Qu’est-ce que le réel?

Primate transformador

O ano 2020, ademáis da pandemia de COVID-19, foi o momento en que a masa antropoxénica superou á biomasa do noso planeta. En plena emerxencia climática, a perda de biodiversidade acelérase neste Antropoceno dominado polo efecto transformador que sobre a natureza virxe exerce o primate intelixente Homo Sapiens.

A nosa especie é artífice da extinción histórica de moitas outras, mesmo en tempos recentes: as alcas, os dodos e os lobos de Tasmania son bo exemplo. Coas actividades depredadoras e produtivas (caza, pesca, agricultura, gandería, mineiría, industria,…) -e o noso crecemento demográfico- temos esquilmado ecosistemas e reducido a biodiversidade, ata o punto de antropizar a natureza. Así, onde había leóns e búfalos a esgalla, as paisaxes ofrecen hoxe en día un aspecto máis uniforme e repetitivo.

É preciso reconciliarse coa vida indómita e preservala; é preciso tomar conciencia ecolóxica da nosa pegada e reducila, mesmo abandoando as premisas básicas do capitalismo, que avogan polo crecemento económico continuo como filosofía para a globalización.

Todo isto contánolo Alex Richter-Boix no seu libro “El primate que cambió el mundo”, unha imprescindible lección de ecoloxía e de respeto moral pola natureza… Porque a biodiversidade non debe ser conservada só para “servizos ecosistémicos”; será preciso implementar unha consideración ética da mesma, igual que invocamos esa ética nas nosas accións sociais e cotiás.

Homo imperfectus

Homo Sapiens porta un esqueleto do Pleistoceno ao que engadíu, con gula e sedentarismo, sobrepeso causante de enfermidades. Hoxe xa non facemos parte daquela sociedade de cazadores-recolleitadores, pero non debemos ter paleomelancolía. A evolución continuou o seu curso e domesticounos, mesmo reducíu o volume do noso cerebro -xa que a tecnoloxía e a cultura poden facernos render con menos volume craneal.

María Martinón-Torres, directora actual do CENIEH, proponnos unha viaxe da man da medicina evolutiva, para comprender que herdamos dos nosos ancestros (o estado de alerta, as fobias, as particularidades dunha adolescencia formativa -exclusiva da nosa especie, a violencia ancestral reducida por mor da cultura,…) e debullar singularidades humanas (a senescencia e a maior esperanza de vida, a reducción do noso intestino groso, a empatía,…). Aborda a autora cuestións de bioética como a euxenesia e a utilización dos progresos biomédicos para evitar enfermidades hereditarias (mais mesmo aquí nos lembra unha circunstancia xenética como é a pleiotropía, de cara a non querernos facer sentir deuses; quizás máis ben sexamos mendigos).

@MMartinonT adoba cada capítulo con personaxes de ficción que se adecúan á explicación científica final de por que somos imperfectos e por que a evolución non “solucionou” algúns problemas herdados que quizás nos podían facer evitar a enfermidade… Porque a morte é inevitable, e comprendela -mesmo enchela de parafernalia- é exclusivo da nosa especie: o principiño, o señor das moscas, Dorian Gray, a princesa e o chícharo, Kookosh… son personaxes de fábula e narrativa curta, que exemplifican estados vitais e denotan o saber facer dunha dona de librería especializada.

#HomoImperfectus é, neste verán 2022, un libro de imprescindible lectura, moi ben fiado por unha médica paleoantropóloga que coñece ben ese excepcional xacemento da evolución humana na Península Ibérica, Atapuerca.

AntropOcéano

A proxección de Spilhaus é thalassocéntrica. O océano mundial ocupa maior superficie que os continentes, e sirve de termorregulador climático, depósito de proteína e sumidoiro de carbono. En tempos recentes, en pleno Antropoceno, o océano sofre a pegada humana de xeito severo: acumúlanse toneladas de plásticos e microplásticos no seu interior, acidifícase e quéntase por mor do quecemento global, blanquéanse os corais e esgótanse os recursos por sobrepesca.

Cristina Romera proponnos unha aproximación oceanográfica en #AntropOcéano (*) que, tras describir o funcionamento dos mares (correntes, zonas mortas, pradeiras mariñas, manglares,…), nos advirte dos riscos do seu deterioro se o ser humano continúa a abusar dos ecosistemas oceánicos sen restricións. Eses riscos son preocupantes: perda de biodiversidade, contaminación acústica e visual, posible truncamento das correntes oceánicas,…

Porén, a perspectiva de @crisrcas introduce argumentos positivos que nos invitan á esperanza de accións que permitan revertir o deterioro dos mares: acotar zonas de protección mariña que permitan a rexeneración de ecosistemas; promover a restauración de manglares, marismas e corais; fomentar a acuicultura sustentable;…

Se fomos quen de suprimir o chumbo na gasolina, de limitar a produción de clorofluorocarbonados e de restaurar espazos como o delta do Mekong, é porque estamos a tempo de limitar o quecemento global, e para iso temos que contar co océano mundial como un aliado estratéxico. E non vale só coas accións gubernamentais e supraestatais para revertir a situación. Cristina danos moitas receitas individuais que nos deben facer pensar no noso compromiso ecolóxico, co mar e co planeta.

Ler este libro farache ver o mar doutro xeito.

O ano das marabillas

¿Cal é o motor da historia? A economía e as ideoloxías apúntanse como factores relevantes. Mais detrás delas poden estar a xeoloxía, a meteoroloxía ou a velocidade de rotación da Terra: a Natureza, a nai que científic@s e aventureir@s, exploradores e navegantes trataron de desvelar nesta era que vivimos, a “era colombina”.

O tempo e o clima condicionan as colleitas, favorecen excedentes ou truncan froitos. En 1783, a erupción do volcán islandés Laki encheu de néboa os ceos europeos, igual que a do Tambora en 1815 daría lugar ao “ano sen verán” que impulsou o mito de Frankenstein. O verán de 1783 foi treboento en Europa central, e a escaseza inundou Islandia.

Diante de Lois XVI, en Versailles, os irmáns Montgolfier levaron a cabo o primeiro voo en globo tripulado con seres vivos (ovella, parrulo e galo), en agosto de 1783. Seis anos e meses despois, o pazo real era asaltado polo Terceiro Estado. Detrás da revolución de 1789 había un pobo esfameado que reclamaba tamén dereitos políticos, impulsado por unha ideoloxía ilustrada que encamiñaba a quen desexaba ampliar o coñecemento a subir aos ceos e comprobar como era a atmosfera.

E o desexo de coñecer non fixo outra cousa que impulsar o ascenso cara ás alturas de Glaisher e Coxwell, de Piccard, mesmo o desexo de batir récords por parte de Kittinger e Baumgartner.

Aquel 1783 foi tildado de “ano das marabillas”. A historia contemporánea podía ter arrancado alí, e non en 1789. Porque as razóns profundas da historia atópanse na intrínseca natureza da Terra. Somos terrícolas ansiosos por descubrir #AlgoNovoNosCeos.

Esta e moitas outras curiosidades atoparalas no marabilloso último libro de Antonio Martínez Ron, unha verdadeira enciclopedia do descobremento da atmosfera.

Hurdes

Desta comarca de Estremadura falaba Unamuno a comezos do s. XX, prestando atención á súa paisaxe de matogueira e regatos estreitos, tomando nota dos seus habitantes misérrimos, que non “salvaxes”. A imaxe das Hurdes estampouna Buñuel nun documental mítico, inspirado pola leitura dun estudo de Maurice Legendre (*)… E a comarca convertíuse nun exemplo de pobreza e enfermidade a erradicar, que xa fora visitada polo rei Alfonso XIII en 1922. Agora repítese a visita doutro monarca, Felipe VI, cando a despoboación e o turismo rural se teñen convertido en moeda de cambio deste espazo.

Sergio del Molino evidenciouna en “La España vacía”, a xeito de metáfora, lembrando as verbas de Delibes: “Coas Hurdes pasa como co Capital, que todo o mundo fala delas pero ninguén as coñece”. E desglosa esa viaxe de Buñuel “desde a civilización á barbarie”, na que os seus habitantes inspiran compaixón; mais tamén lembra como a propaganda franquista asumíu a mellora das condicións na comarca a xeito de éxito dos “25 anos de paz”, un precedente que inspiraría a Manuel Fraga para realizar a súa viaxe alí en 1976. O autor defínea como “casus belli”, se ben a imaxe que garda dela é moi distinta, despois de morar na Hospedería Hurdes Reales, levantada sobre as ruinas dunha antiga factoría que servira de aloxamento a Alfonso XIII. E agora apenas queda algo das Hurdes de Buñuel, da lenda negra que converteu esta terra en esperpento.

As Hurdes, hoxe, son unha comarca de 6 concellos con case 500 km2. Labirínticas e tópicas, esconden un patrimonio cultural e natural dignos de mención, que festexa o entroido, a matanza do porco e as romarías relixiosas. Terreo avellentado e con poboación minguante (apenas 6.000 habitantes na actualidade, un 25% menos ca hai un século), a súa economía combina a apicultura tradicional co turismo rural en expansión.

Vinganza da xeografía

“Un mundo equilibrado é un mundo libre”, dicía Mackinder -o autor da teoría do Heartland ou corazón continental; frase bela onde as haxa, que resoa estrana nestes intres en Europa. Porque ben semella que a desorde se ten instalado na xeopolítica internacional, ese campo ao que Robert Kaplan presta grande atención na súa obra #VinganzaDaXeografía.

O realismo político inclúe a consideración do estado de guerra como algo consustancial aos Estados, que sempre han de velar pola súa expansión ou mantemento do statu quo. Porque a paz non é permanente nin eterna; e a xeografía, coas súas imposicións orográficas, climáticas, demográficas,… inflúe de xeito excepcional na configuración do presente e futuro histórico. Unha serie de Estados detentan, segundo a concepción de Kaplan, o poder esencial sobre a Illa Mundial: Rusia, China, India, Irán, Turquía… E, máis alá, os Estados Unidos de Norteamérica, candidato a perder a hexemonía en tempos vindeiros.

A evolución histórica ten configurado unidades xeográficas que permanecen como suxeitos de poder de forte impacto territorial. Rusia é enorme, mais non ten moita saída a mares cálidos; China reforzouse no contexto da revolución comunista e afianza a súa conexión interna á espera de integrar definitivamente a Taiwan e controlar o espazo marítimo Pacífico-Índico no que se desenvolven as súas redes comerciais; India constitúe a maior democracia do mundo, se ben ten dificultades de artellamento interno e podería verse sometida a tensións co espazo paquistaní e afgano; a alta cultura persa pervive na configuración de Irán como un Estado de forte ascendencia sobre a súa contorna; Turquía podería liderar o control do espazo mediterráneo nun futuro, revivecendo a antiga influencia otomana; Estados Unidos deberá integrarse mellor con México, que representa -xunto cos Estados centroamericanos- unha forza que podería rachar o predominio da cultura angloparlante no SO. do seu territorio.

A xeopolítica retorna como un saber necesario para comprender as tensións xeradas pola “crise do espazo” que o crecemento demográfico e a globalización impulsan no mundo actual. Pero é ben certo que non sabemos en que derivarán as fronteiras actuais en futuros inmediatos. A desorde internacional pode impulsarse en calquera momento, e mesmo poderemos dubidar de se as dúas guerras mundiais do século XX non terán sido “histoire événementielle” -na terminoloxía de Braudel. Igual hai que imaxinar que a historia de longue durée nos pode deparar sorpresas inimaxinables.

O lugar de España

Entre Tailandia e Turkmenistán, España é o 51º Estado do mundo canto a superficie (en torno a 505.000 km2). Era o país 14º do planeta canto a PIB en 2021 -por enriba de Indonesia e por debaixo de Australia. Ocupa, no ránking 2020 de IDH, o posto 25º, cun valor de 0.904 (resultado dunha esperanza de vida media de máis de 83 anos, case 18 anos de escolarización media e máis de 40.000 $ de renda p.c.). Está no posto 24º do Índice Legatum de Prosperidade en 2021, entre Bélxica e Malta.

España é o 3º país do mundo canto a patrimonio da humanidade, segundo a UNESCO, por detrás de Italia e China. Ten unha ratio media de menos de 15 alumnas/os por aula, igual que acontece na meirande parte dos países desenvolvidos. Na clasificación do índice de democracia 2021 elaborado por The Economist, España estaba no posto 24º, entre Israel e Chile, cunha puntuación de 7,9 sobre 10. España ocupaba o posto 30º no índice mundial de fraxilidade (2018) -que determina o nivel de corrupción percibido pola poboación, entre Chile e Polonia. No índice mundial da felicidade, España ocupou en 2021 o posto 27º.

España é un dos 4 países máis extensos e poboados da UE-27. No Parlamento Europeo (con 705 deputados) conta con 59 deputados. Uníuse á CEE en 1986, ao tempo que Portugal, e mantén unha posición xeoestratéxica singular no Oeste do Rimland, en contacto con África.

En suma, España é unha potencia media, empeñada en difundir o soft power da súa cultura e iniciativa emprendedora: un Estado autonómico encadrado na península ibérica -lugar no que o cambio climático antropoxénico se pode cebar nun futuro inmediato. Ten unha desigualdade interna significativa, con desequilibrios territoriais e contrastes entre Norte e Sur. Mais aí está, vendo pasar o tempo, integrada no marco dos valores occidentais, ponte entre África e Europa, entre Ñamérica e Europa.

Transition

Vignette publiée à la mort de Genovés (2020)

L’Espagne a connu une période autoritaire traumatique pendant la dictature de Franco (1939-1975). Afin de clôturer la période, le roi Juan Carlos et les politiciens de la transition démocratique (1975-1982) ont décidé de mettre en place une réforme politique, une loi d’amnistie qui semble un “pacte de l’oubli” et une série de pactes pour engager toutes les idéologies à “tourner la page”. Est-ce que le succès est arrivé?

En premier lieu, la construction de la démocratie devient un défi. À un moment de crise économique et augmentation des grèves et manifestations, il fallait bâtir un nouveau régime -même si le roi était directement l’héritier de la dictature. Mais, conseillé par une “camarilla” démocratique, Juan Carlos avance du premier moment la volonté de rétablir le régime parlementaire pluripartiste et de promulguer une nouvelle Constitution qui va reconnaître l’autonomie des régions et les droits et libertés essentielles pour la citoyenneté.

L’esprit de consensus de la “transition démocratique” est évoqué par les pactes de La Moncloa, signés en 1977 par tous les partis politiques, visant à rétablir la capacité de croissance de l’économie espagnole. Le modèle espagnol s’avére parfait pour d’autres pays de l’Amérique Latine dont le passage de la dictature à la démocratie est nécessaire. Le milieu des années 1990 marque un tournant sur cette vision de consensus et amnésie.

Finalement, les victimes oubliées du franquisme exigent la mise en oeuvre d’une justice réparatrice. La lutte mène à la promulgation de la Loi de Mémoire Historique de 2007. La transition devient un modèle contesté. Les législations étrangères ont promu la chasse des oppresseurs, et les partis politiques espagnols de gauche revendiquent les recherches contre ceux qui ont réprimé.

Le risque d’échec de la transition était toujours là: les attentats terroristes ont augmenté notamment pendant la fin des années 1970; parmi ceux-ci, la violence de l’extrême-droite s’empare des avocats spécialistes en droit du travail à Atocha; les essais de coup militaire pour restaurer la dictature culminent avec le 23-F 1981; mais la société avance vers la laïcité, le contact avec l’étranger,… Une nouvelle Espagne vote le changement politique en 1982. De plus en plus, questionner la transition devient un atout. Quelle mémoire pour l’avenir?