O concepto de Occidente

Cando pensamos hoxe en día en “Occidente”, pensamos en sistemas políticos que están baseados na democracia representativa e o liberalismo económico, en sociedades de dereito que respetan os principios de liberdade que os filósofos da Ilustración branderon para cuestionar o autoritarismo e a superstición; por iso, tamén cando pensamos en “Occidente” temos a sensación de estar diante de pobos nos que o laicismo e as liberdades de expresión e imprenta están garantidas. Mais Occidente é unha construción ideolóxica que ten pasado por diversas fases, nas que se foron engadindo significados ligados á herdanza histórica (a civilización “clásica” grecorromana), relixiosa (Estados fundamentalmente cristianos que loitaron en tempos contra o Islam) e económica (a meirande parte dos territorios están vencellados ao predominio do capitalismo de mercado).

Porén, o concepto foi variando a través do tempo e do espazo. A historiadora Naoíse Mac Sweeney, que é un bo exemplo de identidade contemporánea, “nin de aquí nin de alá”, unha arqueóloga mestiza (filla de irlandés e chinesa) que rompe co choque de civilizacións proposto por Huntington. No seu libro “Occidente”, a autora válese das biografías e contextos históricos de 14 personaxes -na meirande parte pouco coñecidos- para trazar a evolución do concepto ao longo da historia. Comeza con Heródoto, o “pai da historia”, de orixe anatólica, que describíu a identidade grega antiga en base á lingua, os santuarios, os sacrificios aos deuses e o estilo de vida dunhas polis que marcaban as diferenzas cos “bárbaros” ou estranxeiros. Todos temos en mente o esplendor cultural da Atenas de Pericles, mais non hai que esquecer que aquela democracia tiña pouco de liberal, e o sistema político constituía unha decepción para Heródoto. Occidente non ten unhas raigames exclusivas, dado que o imperio romano foi unha nación mestiza, de grande extensión, que abranguía espazos de Europa, Asia e África; Roma era unha cidade multicultural, fundada polos descendentes da antiga Troia de Asia Menor, unha cidade non europea. De feito, os musulmáns de Bagdad, unha vez que o Imperio Romano caeu, tamén se consideraron herdeiros da antigüedade, gardaron os saberes dos vellos filósofos e reinterpretaron a Aristóteles; os bizantinos consideráronse directos herdeiros dese mundo clásico, subsistindo en Constantinopla durante un milenio, gardando alí os principais textos gregos.

Xa na Idade Media europea aparecen escritos que tratan de xustificar a primeira translatio imperii, e Godofredo de Viterbo vía na dinastía dos Hohenstaufen -a familia de Federico Barbarroxa- aos verdadeiros herdeiros do mundo clásico latino, que xa tiñan pasado polo tamiz carolinxio. As Cruzadas foron tempo de enfrontamento relixioso, de reivindicación do cristianismo como base do mundo occidental, ben que houbo igrexas cristiás en Etiopía, en Exipto, os ortodoxos gregos separáronse do dogma romano,… A comezos do século XIII, o abismo que separaba aos mundos grego e latino era máis insalvable que o que distanciaba aos cristianos dos mahometanos.

Será o Renacemento o momento en que se volva reivindicar a cultura grecorromana como base da antigüedade clásica, unha fusión que se observa claramente na obra de Tullia d’Aragona. A colaboración co mundo islámico podería terse dado doutro xeito se a correspondencia entre Safié Sultán e a raíña Isabel I de Inglaterra tivese continuidade cos seus descendentes, mais non foi así; en tempos de afirmación do anglicanismo, os británicos preferían ser turcos antes que papistas, mais foron os Habsburgo os que -presentando a batalla de Lepanto de 1571 como un combate heroico entre dúas civilizacións radicalmente opostas, Europa contra Asia, a cristiandade contra os infieis- incorporaron o matiz relixioso á construción do concepto de Occidente. Sería no século XVII Francis Bacon quen contribuiría a engadir ao relato a experimentación, a exploración e a Ilustración, quen poñería as bases dunha civilización occidental asentada no espírito científico e no progreso; a filosofía política deste tempo engadíu a defensa dos dereitos naturais como base da noción “occidental”, que se afirmaría co imperialismo europeo, “civilizador” e cristianizador, portador das “luces” a todo o mundo conquistado, idea que tamén defendería William Gladstone no século XIX.

A superioridade da raza branca foi estimulada polo discurso dos pais fundadores dos Estados Unidos de América, entre os que Joseph Warren desempeñou un papel significativo, pois xustificou a noción dunha nova traslatio imperii desde Europa ás terras norteamericanas, agora portadoras do destino manifesto duns patriotas liberados da opresión británica e defensores da emancipación dos brancos, malia que escravas negras intelixentes como Phillis Wheatley poidesen cuestionar a superioridade racial da poboación WASP.

Xa no século XX xorden as visións que permiten cuestionar as ideoloxías tradicionais nas que se basea Occidente, e entre elas destaca a de Edward Said, que vivíu no contexto da guerra fría -elemento que restrinxíu a civilización occidental aos países capitalistas e non comunistas- e do enfrontamento árabe-israelí a raíz da creación do Estado de Israel tras o Holocausto nazi; criticou a visión polarizada occidental contra outras civilizacións e fomentou a colaboración cultural para poñer fin ao enfrontamento de civilizacións.

Hoxe en día, Occidente síntese ameazado por outras civilizacións que loitan contra a súa minguada potencia: o islamismo militante de Daish, a Rusia de Putin e a China contemporánea son polos que compiten e cuestionan o dominio occidental. China, por exemplo, promove unha visión que se alonxa do choque de civilizacións. No seo do Foro de Civilizacións Antigas (FCA), creado en Atenas en 2017, unha serie de “grandes civilizacións antigas” (Grecia, China, Bolivia, Exipto, India, Irán, Irak, Italia, México e Perú) afirmaron unha visión máis atemporal ca dinámica, na que a idea de translatio está ausente. Por iso, a autora, lonxe de considerar que estea atacando a Occidente, considera que debe reformularse a historia desta civilización -que ten o valor extra de mudar e influir- en base a coñecer a diversidade dos elementos que a configuran en cada período.

O ensaio de Naoíse Mac Sweeney é altamente recomendable como lectura, non se dubide.

Les Lumières

Les Lumières sont un courant de pensée européen philosophique, littéraire et intellectuel qui émerge dans la seconde moitié du XVIIe siècle, influencé par des philosophes comme Descartes, Spinoza, Bayle et Newton, avant de se développer dans toute l’Europe, notamment en France, au XVIIIe siècle. L’esprit de l’époque encourage la Raison et la découverte (“sapere aude”, qui dirait Kant [*]). Dans les domaines de la science et de la politique, les nouvautés s’entassent. Les philosophes anglais et français proposent les libertés essentielles, la séparation des pouvoirs, la démocratie directe, la tolérance religieuse et le déisme, la mise en place de la volonté générale,… Locke, Montesquieu, Voltaire et Rousseau bouleversent la vie politique qui est discutée aux salons.

L’esprit scientifique, héritier de l’humanisme de la Renaissance, encourage les découvertes, parmi lesquelles les motifs scientifiques sont à la base, tel qu’on montre dans le voyage de La Condamine, le voyage autour du monde de Bougainville, le premier voyage de Cook, l’expédition Malaspina et l’expédition d’Alexander von Humboldt (voir dessin de Goethe, 1807) [voir jeu]. Le monde grandit, l’être humain s’éleve dans les airs le 19 septembre 1783 (représenté par un canard, un mouton et un coq). Le progrès s’installe comme une promesse éternelle dans nos esprits.

Mais il ne faut pas oublier que, même si les Lumières favorisent les idéaux d’égalité, les noirs de l’Amérique du Nord continuent d’être esclavisés, la plupart de la population vit dans des régimes de despotisme éclairé (+) [*, Floridablanca] ou soumis à des monarchies absolues sans aucun droit. L’histoire de Phillis Wheatley, en pleine époque de la lutte pour l’indépendance aux États-Unis [*, infographie] nous le montre.

Ecos limiaos (10)

Os antergos dos anfibios (do grego “dobre vida”) arrastráronse fóra da auga hai uns 400 millóns de anos; afirmáronse cando Panxea era un supercontinente; as rás están desde hai décadas en risco de extinción, tal e como Elizabeth Kolbert nos advertía para as rás douradas de Panamá, tal e como examinaba Alex Richter-Boix nos humedais do Norte de Suecia, a causa da extensión dun fungo expandido polas actividades humanas. Neste contexto, algúns veciños de Xinzo de Limia reclamaban, no verán de 2023, o final da veda que -desde hai lustros- impide pescar rás na antiga terra de Antela (en España, a captura destes anfibios está completamente prohibida desde 2019). E lembraban como o porteiro Acuña, do Dépor, saboreou noutro tempo as ancas de rá, confundíndoas con carne de ave. Realmente, quen degusta este prato -afirmado na gastronomía europea desde que os monxes o incluiron no século XII- percibe un sabor evocador do polo.

Croan as rás no Limia en primavera, lonxe de picar no cebo. Outrora foron as súas ancas unha tapa típica dos bares de Xinzo; nos anos 1950 vendíanse na comarca unhas 2 toneladas deste produto. Nalgures cóntase que a duquesa de Longueville desecou parte da lagoa de Antela no século XIX e exportou ancas a Francia. Mais a linaxe de Longueville, de orixe normanda, debeu extinguirse a finais do XVII. Quen así se presentaba seica era Carlota Partington, concesionaria dun aproveitamento hidroeléctrico en 1903 en Ponteliñares e dunha acción de desecamento da lagoa en 1907. 

As rás da lagoa de Antela son curmás de algunhas persoas; da rá Liorta, como conta Mandianes, proceden nove familias distintas, entre elas os Cela -o escritor que reflectíu a lenda da lagoa na súa “Mazurca para dous mortos”-. E son nobres como as irlandesas de Tipperary ou as lusas de Bertiandos, patilongas ou comúns (Pelophylax perezi), habitantes dun mundo húmido e asulagado, que amence a carón das augas do Estorãos. Á beira de Ponte de Lima, este espazo limiao protexido acada 350 hectáreas de vexetación tupida, pasadizos, pontes, canles e lagoas que avivecen en primavera; o símbolo da lagoa de Bertiandos e São Pedro d’Arcos é a rá, contabilizándose na paraxe trece especies de anfibios diferentes. Un centro de interpretación acolle aos visitantes, entre amieiros, salgueiros, fentos,…

O único criadeiro de rás que existe en España é, desde 2023, un na localidade zamorana de Carbellino, explotado pola empresa Grenoucerie. As ancas consumidas no noso territorio proceden preferentemente doutros Estados de Asia e Europa. Son aprezadas en diversas áreas do interior, o delta do Ebro e o Alentejo portugués. Para o seu engorde utilízanse piensos de orixe mariña, mais no insectario da Escola Superior Agrária (ESA) de Ponte de Lima xa se producen escarabellos, grilos, cascudas e moscas soldado de cara a reemprazar o uso de fariña de peixe na acuicultura. 

Na literatura clásica, croaban as rás poñendo nervioso a Dioniso na barca de Caronte, cando remaba polo Aqueronte en busca do inframundo, tal e como nolo describíu Aristófanes. A lagoa de Antela, trasunto da Estixia na que o Lethes converxe, pode seguir agardando a Tabeirón -o personaxe de Cela- coa súa vontade de roubar as campás da igrexa de Antioquía. Bo será que acougue na escoita do coro de anfibios.

Le dilemme de Thanos

Dans le film “Infinity War”, Thanos est envisagé comme un seigneur de la guerre intergalactique. Il cherche six vitres magiques qu’on appelle pierres infinies, dont il prétend les voler et contrôler. Chaque pierre est un reste de la création de l’univers et, en gros, elles représentent des aspects comme la réalité, le temps, l’espace, le pouvoir, l’esprit et l’âme. Au fur et à mesure que Thanos prend ces gemmes, il les met sur son gantelet magique et avec chacune il devient plus puissant. Son but final est d’éliminer la moitié de toute la vie existente dans l’univers. En tout moment, les Vengeurs essayent de l’arrêter, mais ils ne réussissent pas, car ils refusent de sacrifier la vie des autres.

La mission de Thanos n’est pas la destruction pour la destruction. Il veut préserver la viabilité future de la vie. S’il veut détruire la moitié de la vie c’est pour sauver le reste et assurer sa continuité dans le temps. Après la bataille finale avec les Vengeurs, Thanos simplement claque les doigts, ornés dèjà avec les pierres infinies, et l’audience reste sans souffle en regardant que la moitié de leurs personnages favoris sont dissous comme des morceaux de sucre.

Le dilemme de Thanos nous met sur la question de quoi faire pour sauver l’humanité au cas ou la vie soit en danger, par exemple, avec l’urgence climatique. En effet, c’est un dilemme sur la surpopulation et les ressources que les auteurs de Superabundance utilisent comme exemple pour dévoiler leurs thèses antimalthusiennes. Pour eux, la croisssance démographique ne représente aucun danger; bien au contraire, la croissance de la population devient une opportunité d’augmenter la richesse. En utilisant des références optimistes comme celles de Pinker, les auteurs (Marian L. Tupy et Gale L. Pooley) défendent le progrès continu de l’humanité sous le calcul de l’augmentation de la richesse générale -en fonction de l’amélioration des prix-temps, vraie mesure de l’abondance et du surplus.

Est-ce que Thanos nous présente une éthique utilitariste? Comment agir selon le modèle de l’impératif cathégorique kantien?

L’agonie de la dictature

Une fois Juan Carlos proclamé successeur à la direction de l’État (1969), avec les plans de développement en plein essor et les gouvernements technocratiques mis en place, la dictature de Franco -organisée autour des lois fondamentales du régime- essaye d’ouvrir la “démocratie organique” avec des associations politiques au sein du Mouvement National, mais aucune mesure est prise avant 1974. On envisage deux groupes différents dans la dictature pendant les années 1960: les “progressistes” (“aperturistas”) et les membres du bunker, partisans de la consigne “attaché et bien attaché” sur la continuité du régime. Quels seront les événements qui déclenchet l’agonie du franquisme?

D’abord, l’organisation terroriste ETA, née en 1959, assasine le premier ministre Carrero Blanco en 1973. C’est le début de l’agonie, car l’amiral était le bras droit du généralissime: c’était difficile à remplacer, dans le contexte envisagé de la mort de Franco. Dans ce contexte, la répression se déclenche aussi contre CCOO, syndicat clandestin soutenu par le PCE, dont la coupole était emprisonnée et soumise au “procès 1001”. D’autres organisations terroristes liées aux groupes d’extrême-gauche seront aussi soumis à des jugements qui font périr des membres du FRAP et ETA (procès de Burgos, 1975) et des anarchistes comme Salvador Puig Antic (exécuté par strangulation en 1974).

Chez les rangs franquistes, quelques anciens ministres comme Ruiz-Giménez et Fraga représentent “l’ouverture vers le centre”, et même le groupe Tácito publie des articles en faveur d’une ouverture politique sur le journal Ya. On pourrait atteindre du remplaçant de Carrero, Mr. Arias Navarro, une certaine ouverture vers la pluralité, d’après son discours énoncé en 1974 comme “l’esprit du 12 février” -qui permettrait le développement de l’associationnisme politique au sein du Mouvement National. Mais Arias sera plutôt “un désastre sans palliatif” pour la transition (déclarations de Juan Carlos à Newsweek en 1976), donc il se rallie aux membres du bunker, plutôt anciens phalangistes qui ne veulent pas une démocratie parlementaire. Arias Navarro démissione déjà proclamé Juan Carlos roi de l’Espagne, après la mort de Franco, et il sera remplacé par le pilot de la transition, Adolfo Suárez.

Finalement, la mort de Franco arrive en novembre 1975, quelques semaines plus tard de la Marche Verte, manifestation de la population civile marocaine encouragée par son roi, afin de revendiquer le droit d’annexion du Sahara Occidental, la dernière colonie espagnole -soumise à l’abandon. Juan Carlos jure comme chef d’État et avance -dans son premier discours- la volonté d’établir une vraie démocratie en Espagne, afin de se rassembler au contexte européen occidental. Et les mesures de grâce arrivent dans un contexte de protestation sociale à cause de la crise économique: l’amnistie pour les prisonniers politiques, le rétablissement du droit de grève et manifestation,…

Enfin, Suárez pousse la légalisation de tous les partis politiques -même le PCE, qui revendiquait depuis 1974 des élections libres, d’après le programme de la Junte Démocratique– et la convocation d’élections démocratiques en juin 1977. Mais pour arriver à ce but, il fallait voter le “hara-kiri” de la dictature, et la Loi de Réforme Politique -avec une grande quantité d’absences- est votée en novembre 1976, ce qui implique la disparition des organes de la dictature. En pleine transition démocratique, l’Espagne avance vers un régime représentatif qui est inspiré d’un ancien discours d’Azaña (“Paix, pitié, pardon”), évoqué comme symbole de réconciliation. Vraiment la transition espagnole sera toujours jugée comme un modèle, où elle deviendra tout simplement un mythe?

Blog en WordPress.com.

Subir ↑